Wykład I. Temat wykładu - Historia Gospodarcza jako przedmiot studiów

Historia Gospodarcza - jest nauką zajmującą się badaniem wszelkich przejawów działalności gospodarczej człowieka i społeczeństw w przeszłości oraz związanych z nią zjawisk i procesów.

Historia gospodarcza jest nauką społeczną leżącą na pograniczu nauk historycznych i ekonomicznych, stanowiąc integralną część obu tych dyscyplin. Jej przedmiot badań jest identyczny z przedmiotem badań ekonomii.

Historia gospodarcza jest nauką interdyscyplinarną i często odwołuje się do innych dyscyplin naukowych takich jak:

· Ekonomia

· Historia doktryn ekonomicznych i politycznych

· Historia polityczna

· Historia prawa

· Demografia historyczna

· Historia nauki i techniki

· Socjologia

· Psychologia społeczna

· Historia kościoła

· Historia sztuki

Przedmiot wykładu - Powstanie i funkcjonowanie kapitalistycznej gospodarki rynkowej w epoce industrialnej.(od XVI do XX wieku)

Zakres badań Historii Gospodarczej

1. Geneza i dzieje systemów gospodarczych (feudalizm, kapitalizm, socjalizm)
2. Dzieje poszczególnych działów gospodarki (rolnictwo, przemysł, handel, instytucje gospodarcze itd.)
3. Stosunki społeczne powstające na tle ekonomicznym (chłopi, szlachta, rzemieślnicy, kupcy, robotnicy, klasa średnia
4. Procesy tworzenia i wielkość dochodu społecznego, czyli: rozmiar sił wytwórczych (osadnictwo, rolnictwo, siła robocza); / wydajność pracy (w tym postęp techniczny); / ruch dochodu społecznego (obrót towarowy); / rozwój wszelkiego rodzaju usług (np. transportu);
5. Procesy podziału dochodu społecznego, czyli: dynamika i struktura zaludnienia (demografia historyczna); / struktura własności środków produkcji; / rozwój gospodarki rynkowej (ceny, rynek); / wpływ podziału dochodu społecznego na rozwój gospodarczy.

Główne pytania badawcze dotyczące rozwoju gospodarczego.
Od czasów Adama Smitha badacze (historycy gospodarczy i ekonomiści) próbują dać odpowiedź na wiele pytań dotyczących rozwoju gospodarczego świata.

1. Jaka jest "natura i przyczyna bogactwa narodów"? Jak osiąga się dobrobyt w skali kraju czy kontynentu?
2. Dlaczego istnieje i z biegiem czasu pogłębia się dysproporcja między bogatymi i biednymi krajami?
3. Dlaczego w pewnym okresie (przełom XVIII i XIX w.) doszło do wyłonienia się w zachodniej Europie i w Ameryce Północnej takiej grupy bogatych?
4. Czy istnieje gotowa recepta na rozwój gospodarczy i osiągnięcie dobrobytu przez biedne kraje i regiony? (Ekonomiści)

Ekonomiści rozróżniają pojęcie wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego. Wzrost oznacza przyrosty globalnej produkcji dóbr i usług i bywa mierzony wielkością produktu narodowego (GNP) na 1 mieszkańca (per capita). Rozwój ekonomiczny jest pojęciem szerszym i oznacza poza wzrostem również trwałe zmiany strukturalne w gospodarce (np. przejście od modelu gospodarki rolnej do przemysłowej).

Historia gospodarcza bada rozwój gospodarczy, gdyż interesują ją wszystkie jego czynniki, a mianowicie: ludność, zasoby (naturalne i kapitałowe), przemiany w zakresie systemu gospodarczego (feudalizm, kapitalizm), organizacji pracy (postęp techniczny) i instytucji społecznych (państwo, struktury społeczne, ideologia, religia, system edukacji).

Według Josepha Schumpetera:

Zasadnicze pola analizy ekonomicznej to: historia gospodarcza, statystyka, teoria ekonomii i socjologia ekonomiczna.

„Chciałbym to natychmiast zadeklarować, że gdybym od nowa rozpoczynał karierę ekonomisty i powiedziano by mi, że mogę studiować tylko jedno z pól analizy ekonomicznej, wybrałbym historię gospodarczą”

Ponieważ:

- przedmiot badań ekonomii jest określony historycznie (nie zrozumiemy teraźniejszości bez poznania jej genezy)

- analiza historyczna jest najlepszą metodą zrozumienia jak ekonomiczne i nieekonomiczne zjawiska są ze sobą powiązane

- większość zasadniczych błędów popełnianych w analizie ekonomicznej wynika z braku doświadczenia w studiach historycznych

Przełomowe znaczenie epoki industrialnej

Istota zmian w epoce industrialnej - stworzenie systemu ciągłego wzrostu gospodarczego zwanego kapitalizmem i przejście od nędzy do dobrobytu. W tym m.in.:

- ukształtowanie się i funkcjonowanie mechanizmu bezustannego odkrywania i wprowadzania w życie innowacji w sferze wytwórczości, transportu i rynku przyczyniających się do wzrostu gospodarczego

- ucieczka przed głodem (rewolucja agrarna)

- ucieczka przed chorobami (nowoczesna medycyna)

- ucieczka przed śmiercią (wydłużenie życia)

- ucieczka przed myśleniem magicznym i analfabetyzmem (rozwój nauki i oświaty)

Kapitalistyczna gospodarka rynkowa

System społeczno - gospodarczy oparty na prywatnej własności, wolności osobistej i swobodzie zawierania umów, w którym procesy gospodarcze są regulowane w dominującym stopniu przez rynki: dóbr, usług, pracy i kapitałowy.

Najważniejszą cechą odróżniającą kapitalizm od innych systemów społeczno - gospodarczych jest zdolność do ciągłego generowania i upowszechniania zmian (innowacji) we wszystkich sferach życia gospodarczego, społecznego i politycznego; zdolność do samomodernizacji (tj. umiejętność przezwyciężania tzw.: „wąskich gardeł”)

Ponadto w kapitalistycznej gospodarce rynkowej

- dominują: własność prywatna, Wolność osobista i wolność zawierania umów - stosunki osobiste (feudalizm) zostają zastąpione przez stosunki rzeczowe (interesy) oparte o zasadę wolności zawierania umów
- działalność gospodarcza ma charakter ciągły i służy osiągnięciu zysku a nie tylko zaspokojeniu potrzeb
- wszelka działalność gospodarcza zostaje podporządkowana kalkulacji pieniężnej, wszelkie składniki kosztów i zysków wyraża się w porównywalnej jednostce miary - w pieniądzu
- racjonalizm - gospodarka odrywa się od tradycji - cenę „sprawiedliwą” zastępuje cena rynkowa
- siła robocza staje się towarem który jest oferowany i kupowany na rynku
- W epoce industrialnej kapitalizm jest ściśle związany z maszynowym sposobem produkcji i fabryką jako metodą organizacji produkcji
- upowszechnia się produkcja towarów na sprzedaż za pieniądze, dla nieznanego z góry odbiorcy

Narodziny kapitalizmu były ściśle związane z:

• Stopniowym poszerzaniem sfery wolności osobistej i gospodarczej
• Rozwojem poza rolniczych gałęzi gospodarki
• Kumulacją kapitału i poszukiwaniem coraz bardziej dochodowych lokat
• Przełomem umysłowym i religijnym
• Rozwojem techniki

Wykład II. Temat wykładu - Cud Europy

1. Cud Europy

A - zapóźnienie cywilizacyjne Europy

B - podłoże zmian

- własność, przedsiębiorczość, konkurencja, stosunki umowne

- rola miast - „miejskie powietrze czyni wolnym”

- rola morza (ludzie, statki, techniki nawigacji) w dziejach Europy

- klimat i warunki naturalne

- rozbicie polityczne i związana z tym rywalizacja

- rodzina nuklearna i zasada primogenitury

- twórcza adaptacja obcych wynalazków (proch, druk) i rozwój własnych (koło wodne, soczewki, zegar mechaniczny), postępująca otwartość na zmiany

- uniwersytety i narodziny europejskiego racjonalizmu

C - przyczyny zmian

- kryzys feudalizmu (gospodarka, kościół, państwo) - system się wyczerpał

- rozwój poza rolniczych dziedzin gospodarki - handel, bankowość, wytwórczość poza cechowa - popyt na towary ze wschodu

- przełom umysłowy związany z adaptacją wiedzy zaczerpniętej od arabów lub za ich pośrednictwem, renesansem i reformacją

- odkrycia geograficzne - skutek rozwoju nowych dziedzin gospodarki i przełomu umysłowego

- poszukiwanie zysku i sukcesu za życia a nie tylko bezpieczeństwa

Wykład III. Temat wykładu - Czynniki stanowiące podstawę kapitalistycznej gospodarki rynkowej

Czynniki stanowiące podstawę kapitalistycznej gospodarki rynkowej

- czynniki prawno - ustrojowe

- powstanie i upowszechnianie się stanu wolności osobistej i wolności gospodarczej (wolne miasta, Holandia, Anglia, USA, Francja itd.) - powstanie niezależnej sfery gospodarczej i klasy przedsiębiorców

- państwo w służbie obywateli (monarchia konstytucyjna, republika - cel: ochrona życia, wolności i własności)

- nowe formy prawno -organizacyjne prowadzenia dział. gospodarczej

- świeckie prawo gospodarcze ( np. Kodeks Cywilny, prawo patentowe)

- czynniki gospodarcze

- systematyczne działania zmierzające do osiągnięcia zysku

- stałe poszukiwanie inwestycji przynoszących największy zysk (od lichwy i handlu towarami luksusowymi do produkcji masowej) - Kumulacja kapitału

- popyt na dobra i usługi wyższego rzędu (w zależności od epoki: korzenie, żelazo, bawełna, kolej, chemia, samochód, elektronika)

- stopniowa dereglamentacja życia gospodarczego - wolny rynek

- konkurencja, elastyczność, różnorodność i innowacyjność w sferze produkcji i dystrybucji - poszerzanie rynku (innowacje: poprzez:

o rozwój handlu i odkrywanie nowych bogactw,

o obniżanie kosztów produkcji,

o wprowadzanie nowych produktów)

- stałe zwiększanie podaży energii (woda, wiatr, kopaliny, e. jądrowa)

- stały spadek znaczenia rolnictwa na rzecz innych działów produkcji i usług

- czynniki kulturowe

- indywidualizm i głód sukcesu Europejczyków

- likwidacja barier religijnych w życiu społecznym i gospodarczym

- racjonalizm i świecki światopogląd

- oświata, rozwój nauki i techniki (instytucjonalizacja postępu)

- społeczna otwartość na zmiany - przezwyciężanie oporów przed „nowym”

- czynniki społeczno - demograficzne

- wzrost liczby ludności

- migracje i urbanizacja

- emancypacja niższych warstw społecznych i mobilność społeczna

Wolność - Własność - Przedsiębiorczość - Konkurencja - Zysk

Od XVI do końca XIX wieku, w warunkach wolności gospodarczej i konkurencji, ukształtował się i zaczął funkcjonować mechanizm bezustannego odkrywania i wprowadzanie w życie innowacji przyczyniających się do wzrostu gospodarki, poprzez stałe poszerzanie rynku i doskonalenie procesów produkcji i dystrybucji towarów i usług.

Wykład IV. Temat wykładu- Teorie cykliczne funkcjonowania kapitalistycznej gospodarki rynkowej

Cykle koniunkturalne

1. Teorie postępu (Zaratustra, chrześcijaństwo, determinizm historyczny)

2. Teorie cykliczne (cykl przyrodniczy, religia Egiptu, filozofia grecka)

3. Darwinizm Gospodarczy

Teoria cykli koniunkturalnych

Clement Juglar (1862) 9 - 10 lat

Joseph Kitchin (1923) 40 miesięcy

Nikołaj Kondratiew (1925) 50 - 60 lat

Simon Kuznets (1930) 18 lat

Teoria cykli strukturalnych

Joseph Schumpeter 50 - 60 lat (każdy nowy cykl to nowa odmienna struktura technologiczna)

Budowa cyklu

Wzrost W-I / Prosperita P-II / Recesja R-III / Depresja D-IV

Cykle koniunkturalne N.Kondratiewa

I Cykl 1790 - 1815 - 1850

II Cykl 1850 - 1870 - 1896

III Cykl 1896 - 1922 - 1940 (1945)

IV Cykl 1945 - 1970 - ?

Charakterystyka cykli

- w każdym występują innowacje bazowe, które pojawiają się na początku cyklu

- każdy kolejny cykl rozpoczyna się z wyższego poziomu niż poprzedni - dziedziczy dorobek materialny i technologiczny

- w kolejnych cyklach amplituda wzrostów i spadków maleje (cykl ulega spłaszczeniu - działalność państwa), okresy wzrostu i prosperity wydłużają się a recesji i depresji ulegają skróceniu

Zjawiska zachodzące w kolejnych fazach cyklu koniunkturalnego

I faza - wzrost

innowacje bazowe. stanowią podstawę rozwoju nowych gałęzi gospodarki i zmieniają funkcjonowanie już istniejących → umożliwia to kreowanie i zaspokajanie popytu na nowe dobra oraz popytu na stare dobra produkowane w nowy sposób

II faza - prosperita

dostępne moce produkcyjne są w· pełni wykorzystane co (przy rosnącym popycie) skłania do ich rozbudowy → dalej powoduje to rozbudowę przemysłu dóbr inwestycyjnych - inwestycje pierwszego i drugiego rodzaju są możliwe dzięki mobilizacji prywatnego kapitału i innych czynników produkcji (ludzie, surowce, transport) → produkcja rośnie i poszerza się rynek → wzrasta zatrudnienie (bezrobocie maleje lub całkiem zanika) → rosną płace → wzrasta konsumpcja (popyt) indywidualna → gospodarka osiąga szczyt prosperity
 

III faza - recesja

boom inwestycyjny prowadzi do nadmiernej rozbudowy mocy produkcyjnych (problem spóźnionych inwestycji - przegrzanie gospodarki), →wielkie inwestycje produkcyjne wymagają dużego kapitału → dostępność kredytu pogarsza się i staje się on coraz droższy → banki podnoszą oprocentowanie kredytów i depozytów co prowadzi do wzrostu poziomu oszczędzania wśród ludności → zmniejsza się rynkowy obieg pieniądza → dalszy wzrost mocy produkcyjnych prowadzi do braku rąk do pracy, surowców i koniecznych usług (transport, budownictwo) → płace oraz ceny surowców i usług rosną → opłacalność inwestycji zaczyna maleć → dążenie do poprawy opłacalności prowadzi do wzrostu cen wyrobów gotowych, które rosną szybciej niż płace → konsumpcja prywatna zaczyna maleć, a produkcja w wyniku uruchamiania kolejnych zakładów, cały czas rośnie →moce produkcyjne występują w nadmiarze - pojawia się nadprodukcja → trudności ze spłatą kredytów → rozpoczyna się redukowanie mocy produkcyjnych i zmniejszanie inwestycji (szczególnie uderza to w przemysł dóbr inwestycyjnych i budownictwo) → maleje popyt inwestycyjny → zmienia się nastawienie przedsiębiorców i inwestorów do gospodarki - w związku z brakiem dziedzin rokujących zyski w miejsce inwestowania pojawia się oszczędzanie ("ciężkie czasy") -spada produkcja, rośnie bezrobocie, maleją płace i popyt konsumpcyjny -rozpoczyna się depresja

IV faza - depresja

ogólny spadek popytu prowadzi do masowej nadprodukcji → liczne bankructwa → spadek produkcji i szybki wzrost bezrobocia → problemy sektora produkcyjnego powodują problemy sektora usług (złe długi, brak zamówień) → pozostałe w ruchu moce produkcyjne są wykorzystywane częściowo → pieniądz jest oszczędzany a nie reinwestowany → ponieważ bezrobocie jest wysokie a płace niskie nie pojawiają się znaczniejsze impulsy popytowe (powsżechne ograniczanie konsumpcji) → kryzys się pogłębia → w tej sytuacji· pojawiają się nowe innowacje bazowe prowadzące do poszerzenia rynku i ożywienia gospodarki (innowacje pojawiają się bo: potrzeba jest matką wynalazków, spada ryzyko niepowodzenia w związku z ogólnym spadkiem kosztów, przedsiębiorcy kapitalistyczni byli skłonni do ryzyka i drastycznego ograniczania bieżącej konsumpcji w imię przyszłych zysków)

Wykład V. Temat wykładu - Demografia historyczna

I. Ludność a gospodarka

1. Dzieje zaludnienia świata

2. Rola człowieka w gospodarce

 - człowiek - podmiot i przedmiot gospodarowania

* producent dóbr

* konsument dóbr

- liczebność i jakość populacji - czynniki wpływające na rozwój gospodarczy

* liczebność populacji a wzrost gospodarczy - problem zaspokojenia popytu na siłę roboczą i dostatecznej liczby konsumentów

* jakość populacji - średnia długość życia, małżeńskość i dzietność, poziom wykształcenia i poziom mobilności

- wzrost gospodarczy jest możliwy wtedy, gdy liczba ludności przyrasta wolniej niż dochód narodowy

3. Człowiek jako producent

 - idei (innowacji) - (obszary analizy: popyt na innowacje oraz tło polityczne i kulturowe powstawania innowacji)

 - dóbr (obszar analizy: popyt na dobra, liczba i jakość siły roboczej, jej struktura wg płci, wieku, wykształcenia, mobilności przestrzennej i społecznej

4. Człowiek jako konsument

 - idei (obszary analizy: idee, sposób recepcji, zasięg, oddziaływanie i skutki)

 - dóbr (obszary analizy: liczba konsumentów, poziom konsumpcji, zróżnicowanie w czasie i przestrzeni, czynniki wywołujące zmiany w stylu i poziomie
konsumpcji -  ekonomiczne, kulturowe i socjotechniczne.

II Procesy demograficzne w krajach wysoko rozwiniętych (XVIII - XX w.) - Fazy przejścia demograficznego

I faza - naturalny proces reprodukcji / społeczeństwo preindustrialne (rolnicze) / wysoki poziom urodzeń i zgonów / współczynnik dzietności ok. 6 dzieci na kobietę / długość życia nie przekracza 45 lat

II faza - zmniejszanie się umieralności (rewolucje agrarna, przemysłowa i naukowa) przy utrzymywaniu się rodności na tradycyjnym bardzo wysokim poziomie / współczynnik dzietności wynosi 4,5-6,0 dzieci na l kobietę / przeciętna długość trwania życia zawiera się w granicach 45-65 lat / zmiany obyczajów i świadomości przebiegają znacznie wolniej, dlatego natężenie urodzeń utrzymuje się na takim samym poziomie, jak w fazie poprzedniej.

III faza - szybkie obniżenie się poziomu rodności i coraz wolniejsze umieralności / na przełomie fazy drugiej i trzeciej obserwujemy sytuację, w której przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom (eksplozja demograficzna) / współczynnik dzietności wynosi 3,0-4,5 dziecka na l kobietę /i przeciętną długością życia 55-65 lat.

IV faza - poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności na niskim poziomie ( wysoki poziom wiedzy medycznej, ogólny dobrobyt), współczynnik dzietności poniżej 3 dzieci na l kobietę / przeciętna długość trwania życia powyżej 65 lat./ możliwa stabilizacja procesu reprodukcji na niskim poziomie przyrostu naturalnego lub natężenie urodzeń będzie przyjmowało wartości mniejsze niż natężenie zgonów (ujemny przyrost naturalny - ostatnia sytuacja jest określana czasami mianem V fazy lub drugiego przejścia demograficznego).

 

 

III Współczesne problemy demograficzne

1. Wzrost liczby ludności świata

  a.  zróżnicowanie regionalne - brak równowagi

  b.  eksplozja demograficzna - Afryka, Azja, Ameryka Środk. -efekt spóźnionej industrializacji i izolowanych elementów kulturowych>

  c.  „wyludnianie” się świata zachodniego - specyfika społeczeństw postindustrialnych

     d. czynniki ograniczające zaludnienie w Trzecim Świecie -

kontrola urodzeń, AIDS, głód, wojny

2. Migracje

a. Bogactwo i nędza jako powód migracji

b. Czynniki sprzyjające - spadek kosztów transportu i rola mediów (syndrom „rodziny telewizyjnej”)

c. Demograficzne „małżeństwo z rozsądku”?

d. Tworzenie się społeczeństw „trzeciego świata” wewnątrz społeczeństw „pierwszego świata”

3. Liczba ludności a wyczerpywanie się zasobów

a.  żywność, woda, surowce energetyczne

b. wyczerpywanie surowców - liczba ludności czy poziom konsumpcji

 

4. Liczba ludności a rozwój gospodarczy

a. Problem miejsca i czasu - epoki gospodarczej

b. Postulat szybszego wzrostu gospodarczego niż demograficznego - bieda rodzi biedę

c. nadmiar siały roboczej - niska cena pracy - brak bodźców modernizacyjnych

d. niedobór siły roboczej - wysoka cena pracy - ucieczka inwestycji i miejsc pracy

5. Polityczne aspekty wzrostu demograficznego

a. Ludność jako potencjał militarny

     b. Przeludnienie i walka o zasoby

     c. „zderzenie cywilizacji”

6. Starzenie się społeczeństw zachodnich

     a. Drugie przejście demograficzne

     b. Zagrożenie rasy białej

     c. Emeryci - zagrożenie dla rozwoju i budżetu państw  

    rozwiniętych   - test na skuteczność demokracji

Wykład V. Temat wykładu - Rewolucja agrarna

1. Rewolucja agrarna - pojęcie, aspekty: techniczny i społeczny

2.Ogólne tendencje nowożytnego rolnictwa

- wzrost produkcji rolnej i produkcji towarowej (na rynek)

- emancypacja społeczna ludności wiejskiej (uwłaszczenie, migracje, oświata)

- pogłębiające się związki rolnictwa z poza rolniczymi dziedzinami gospodarki

(przemysł, transport) i nauką

- problem barier celnych i kwot eksportowo importowych w handlu rolnym

3. Postęp agrotechniczny

- płodozmian - odchodzenie od trójpolówki, likwidacja ugorów, nowe uprawy (koniczyna, ziemniak, burak cukrowy i kukurydza), płodozmian norfolcki (ozimina, okopowe, zboża jare, koniczyna/lucerna), Justus Liebig „Chemia z zastosowaniem do rolnictwa i fizjologii”

- nawożenie - nawozy organiczne, mineralne i sztuczne

- chemizacja - chemiczna ochrona roślin oraz zastosowanie chemii w przemyśle przetwórczym

- mechanizacja produkcji - nowoczesne maszyny rolnicze zmniejszające wydatkowaną energię i zwiększające wydajność pracy

4. Hodowla

- wzrastający popyt na produktu zwierzęce

- system hodowli oborowej w miejsce wypasu, pasze treściwe, wzrost pogłowia na jednostkę użytków rolnych,

- dobór sztuk rozpłodowych, krzyżowanie, selekcja - księgi rodowe zwierząt, większa waga i wydajność zwierząt

- opieka weterynaryjna, szczepienia

5. Rozmiary i typy gospodarstw rolnych

- gospodarstwa intensywne o strukturze mieszanej (10 - 200 ha)

- gospodarstwa ekstensywne w pełni skomercjalizowane i kapitalistyczne (100 - 300 )

- gospodarstwa plantacyjno - folwarczne - produkcja przy masowym wykorzystaniu taniej siły roboczej ( pow. 300 ha)

- drobne gospodarstwa chłopskie o charakterze autarkicznym

6. Cechy rolnictwa współczesnego

- mechanizcja prac rolnych - stały spadek zatrudnionych w rolnictwie (Europa zachodnia 1950 - 31%, 1990 - 7,8%, 2000 - 4,9%)

- kapitałochłonność rolnictwa - „przemysłowe metody produkcji żywności”

- wiedzochłonność rolnictwa - genetyka, biotechnologia, elektronika (systemy pomiarowe i sterowania produkcją np. na fermach)

- rolnictwo ekologiczne

Wykład VI. Temat wykładu - Pierwszy cykl koniunkturalny Kondratiewa 1790 - 1850

(Rewolucja Przemysłowa)

I Geneza Rewolucji Przemysłowej w Wielkiej Brytanii

1. Geneza

- czynniki polityczno - prawne:

- monarchia konstytucyjna (rządy burżuazji, wolność osobista i gospodarcza),

- prawo gospodarcze (cywilne i patentowe) oraz sprawny aparat państwowy egzekwujący w/w prawo

- czynniki gospodarcze

- rozwój rolnictwa (popyt ze strony wsi), rozwój handlu zagranicznego (popyt ze strony rynków zagranicznych); bodziec popytowy - najpierw popyt konsumpcujny a później inwestycyjny

- kumulacja kapitałów w rolnictwie i handlu oraz w wyniku spekulacji papierami wartościowymi i dzięki rozwojowi instytucji kredytowych i ubezpieczeniowych;

- nieefektywność dotychczasowych sposobów produkcji i niekonkurencyjność towarów brytyjskich na rynku europejskim

- czynniki kulturowe

- oświeceniowy racjonalizm, zinstytucjonalizowanie badań naukowych, wynalazczość

- brak hamulców religijnych, protestantyzm

- mentalność kupiecka (praca i dorabianie się nie hańbią), otwartość na zmiany

- czynniki społeczno - demograficzne

- wzrost liczby ludności, ludzie luźni

- migracje ze wsi do miast

- możliwość awansu społecznego w oparciu o majątek

2. Innowacje bazowe

- nowe metody wytopu żelaza

- maszyna parowa

- maszyny włókiennicze i maszynowy sposób produkcji

II Wytwórczość - przemysły wiodące I cyklu

1. Przewrót w przemyśle żelaznym

- brak węgla drzewnego w związku z wytrzebieniem lasów - tradycyjne ośrodki wytwórczości żelaznej - Birmingham, Sheffield

- wytop żelaza - próby zastosowania węgla kamiennego (koks)-

Simon Sturtevant 1612 / Dud Dadley 1619 / Abraham Darby II 1735

- świeżenie żelaza - fryszerki, - pudlingowanie i walcowanie - Henry Cort 1784

- produkcja stali - stal tyglowa - Beniamin Huntsman 1770

- najwięksi producenci żelaza - rodzina Darby i Ryszard Reynolds - (Coalbrookdale), - John Wilkinson - (Wolverhampton)

- nowe wyroby żelazne - 1767 - szyny żeliwne - R. Reynolds / 1779 - most żelazny - Darby i Wilkinson / 1787 - statek z żelaza - Wilkinson / 1788 - żeliwne rury wodociągowe

- obróbka żelaza - 1797 tokarka wrzecionowa - Henry Maudslay / 1818 frezarka - Eli Whitney / 1842 młot parowy - James Nasmyth

2. maszyna parowa - nowe źródło energii

- maszyny atmosferyczne - 1698 - Tomasz Savery / 1705 - Tomasz Newcomen (pierwsze zastosowanie 1711)

- maszyna parowa - 1769 - James Watt (pierwsze zastosowanie 1775) - wspólnicy John Roebuck i następnie Metthew Boulton

- J. Watt opracował także układ zamieniający ruch posuwisto - zwrotny na ruch obrotowy

3. przemysł włókienniczy

- rola wełny i bawełny u progu rewolucji przemysłowej - „handel eksportowy pobudza przemysły już istniejące a import powołuje do życia nowe”

- wynalazki w przemyśle włókienniczym - John Kay - latające czółenko 1733 / James Hargreaves - przędzarka „Jenny” 1764 / Richard Arkwright - przędzarka „rama wodna” 1769 / Samuel Crompton - przędzarka „Muł”1779 / Edmund Cartwright - mechaniczne krosno 1787, udoskonalone przez Johna Harrocksa 1810

4. przemysły wschodzące - kolejowy i stalowy

III Transport

- modernizacja systemu transportowego

- transport przybrzeżny i rzeczny

- - budowa dróg i kanałów (od lat 60 tych XVIII wieku) - A.Smith „Podział pracy zależy od rozległości rynku”

- początki kolei żelaznej - tor, pociąg, lokomotywa

IV Rynek

1. Rynek wewnętrzny

- - rozwój transportu prowadzi do połączenia rynków lokalnych w jeden rynek ogólnonarodowy → przestrzenne poszerzenie rynku → bodziec popytowy → wzrost produkcji i asortymentowe poszerzenie ryku

- państwo sukcesywnie wycofuje się z regulowania życia gospodarczego (poza zamówieniami publicznymi)

- dominacja przedsiębiorstw indywidualnych oraz małych firm, rozwój wolnej konkurencji i rządów „niewidzialnej ręki rynku”,

- nowe formy handlu - komiwojażer, sklepy, katalogi

- produkcja masowa prowadzi do masowej konsumpcji - ogólny spadek cen wyrobów przemysłowych

- poziom wzrostu gospodarczego do 1850 r. średnio ok. 2,5% rocznie

2. Rynek zewnętrzny

- „widzialna ręka rynku” - koncepcje merkantylno - protekcjonistyczne, zakaz eksportu maszyn i technologii, ustawy zbożowe 1815 - 1849

3. Siła robocza

- faza początkowa - brak (zatrudnianie kobiet, dzieci i wszystkich którzy nie mogli się sprzeciwić)

- nadmiar po 1815 - wchłonięty przez dalszy rozwój przemysłu

- ustawy ograniczające zatrudnianie kobiet i dzieci - 1833 >>>>9 - 13 latkowie 8 h/dzień; 13 - 18 latkowie 12h/dzień; 1844 >>> kobiety 10 h/dzień

4. Kryzysy nowego typu

- kryzys kapitalistyczny - kryzysy: 1819 - 1821/ 1825 -1828 / 1842 - 1843

- Szybkie zmiany koniunktury, nadprodukcja, spadek cen, ograniczenia kredytowe, bezrobocie (bez alternatywy - w systemie chałupniczym rodzina mogła przetrwać w oparciu o gospodarstwo rolne)

- W wypadku kryzysu największe straty ponosili produkujący drogo i w małych ilościach chałupnicy, co sprzyjało ich eliminacji z rynku i koncentracji produkcji w fabrykach

V Rezultaty społeczno - gospodarcze Rewolucji Przemysłowej

- Przejście do maszynowego sposobu produkcji, powstanie fabryk

- Szybki wzrost produkcji - podział pracy - Masowa produkcja dla masowego odbiorcy - rozwój powiązań produkcyjnych i handlowych

- Koncentracja terytorialna produkcji - okręgi przemysłowe

- Wzrost PKB na głowę mieszkańca - początek likwidacji masowej biedy

- Zmiana proporcji i znaczenia pomiędzy sektorami gospodarki

- Długoterminowa kalkulacja kosztów i zysków - amortyzacja

- Wzrost liczby ludności - urbanizacja

- Nowe grupy społeczne - robotnicy i przedsiębiorcy fabryczni i nowe sprzeczności klasowe

- Erozja dotychczasowego systemu wartości i stosunków społecznych - spada znaczenie urodzenia rośnie rola pieniądza

Wykład VII. Temat wykładu - Drugi cykl koniunkturalny Kondratiewa 1850 - 1896

I Geneza wzrostu w II cyklu

1. Czynniki polityczne

- przejście od świata jednobiegunowego do świata wielobiegunowego - konkurencja polityczna i militarna, „modernizacja od góry”

- stare mocarstwa - W.Brytania, Francja,

- nowe mocarstwa - Rzesza Niemiecka, USA, Japonia → podstawa: rozwój gospodarczy

2. Cz. demograficzno - społeczne

- wzrost liczby ludności, / urbanizacja - ludność miast zaspokaja swoje potrzeby na rynku → popyt konsumpcyjny

- ustawodawstwo socjalne → niedostatek wykwalifikowanej siły roboczej → wzrost płac → wzrost kosztów → konieczność wdrażania nowych technologii

3. Cz. gospodarcze

- wzrasta zamożność społeczeństw przemysłowych → wzrost zapotrze-bowania na wyroby przemysłowe → gwałtowny rozwój przemysłu

- popyt inwestycyjny → budowa kolei → rozwój przemysłu → zyski → inwestycje w kolej i przemysł → proces samoczynnego wzrostu gospodarczego

- zaostrzająca się konkurencja zmusza do bezustannej modernizacji zakładów ( zużycie moralne maszyn) → wzrastające tempo doskonalenia techniki (początki instytucjonalizacji) → standaryzacja produkcji i części zamienne

- rozwój transportu → postępujący proces podziału pracy → powstanie gospodarki światowej

4. Innowacje bazowe

- kolej, stal, telegraf

II Wytwórczość - przemysły wiodące II cyklu

1. przemysł kolejowy - wszelka wytwórczość na potrzeby kolei

- 1804 Richard Trevithick - pierwsza lokomotywa / 1814 Georg Stephenson - lokomotuwa „Blücher” i 1829 „Rakieta” /1878 hamulce pneumatyczne Westinghausa, wagony towarowe i osobowe

- węgiel, drewno, żelazo, usługi budowlane, łączność → popyt wtórny

2. masowa produkcja stali - Henry Bessemer 1856 / Emil i Piotr Martin oraz F. i W. Simens 1864 - 1867 / Sidney Thomas 1874 (ulepszenie metody Bessemera) / Paul Héroult 1899 (elektryczny piec do wytopu stali) / stale stopowe, hutnictwo metali nieżelaznych - aluminium i miedź / nowoczesne konstrukcje stalowe, transport, wieżowce, 1889 wieża Eifla

3. Przemysły wschodzące - chemiczny i elektryczny

III Transport

- pierwsza rewolucja prędkości: z 5-16 km/h do 45-100 km/h

- ekspansja kolei, - 1825 - pierwsza towarowa linia kolejowa, Stockton - Darlington /1830 - pierwsza pasażersko - towarowa linia kolejowa Manchester - Liverpool / 1869 kolej transamerykańska / 1901 kolej transsyberyjska

- drogi z twardą nawierzchnią / tunele: Mont Cenis 1871 (dynamit 1962)/ mosty żelbetonowe i stalowe (także wiszące)

- żegluga parowa kanały: Sueski - 1869, Kiloński - 1894, Panamski - 1914

- łączność - informacja jest szybsza od człowieka

IV. Rynek

1. Rynek wewnętrzny

- rynek ogólnonarodowy - państwo praktycznie poza gospodarką

- szczytowy okres rozwoju małych firm

- wolna konkurencja → liczne bankructwa → postępująca koncentracja

- spółki akcyjne i spółki z oo

2. Rynek zewnętrzny

- w I fazie cyklu państwo wycofuje się z gospodarki a w II fazie cyklu (po 1873) do niej powraca - neoprotekcjonizm

- gospodarka światowa → wyścig po surowce i po rynki zbytu → kolonie

- kryzysy: 1857 / 1866 - 67/ 1873 /1882 / 1890

3. Siła robocza i płace

- dostatek prostej siły roboczej / popyt na coraz lepiej wykształconą siłę roboczą → wyższe zarobki (W.Brytania 1850 - 1900 o 66%)

- ustawodawstwo socjalne / od 1883 r. ubezpieczenia od choroby, NW, inwalidztwa oraz świadczenia emerytalne

- skracanie dnia pracy - robotnik pracujący krócej pracuje wydajniej

- wydajność rośnie szybciej niż płace

4. Ceny

- w związku z ostrą konkurencją utrzymują się na niskim poziomie - zyski napędza wzrost wydajności i efekt skali

VIII Podsumowanie

- wysoka dynamika wzrostu i płodność technologiczna - ideologia postępu

- powstanie gospodarki światowej

- powstanie społeczeństw przemysłowych - początki kultury masowej

- wolnokonkurencyjna kapitalistyczna gosp. rynkowa była twórcza, dynamiczna i ekspansywna ale także niesprawna → homo oeconomicus nie zawsze zachowuje się racjonalnie → żywiołowość, spekulacja, hurraoptymizm i panika, bankructwa i koncentracja

Wykład VIII. Temat wykładu - Trzeci cykl koniunkturalny Kondratiewa  1896 - 1940(45)

I Geneza wzrostu

1. Czynniki polityczne

- rywalizacja polityczna, kolonializm, zbrojenia, wojny

2. Czynniki gospodarcze

- rozszerzanie się rynków (nowe produkty,) / wzrost zamożności społecznej → klasa średnia → popyt na dobra trwałego użytku

- koncentracja produkcji i kapitału sprzyjająca wprowadzaniu nowych (zazwyczaj kapitałochłonnych) technologii

- niskooprocentowane, długoterminowe kredyty inwestycyjne/ kapitał finansowy/, rola spółek akcyjnych i z o.o. w gromadzeniu kapitału i podejmowaniu produkcji w nowych przemysłach / rewolucja menedżerska

- pojawienie się wielkoseryjnej produkcji wykonywanej w systemie potokowym

3. Czynniki naukowo - techniczne

- przełom naukowo - techniczny / nauka w służbie gospodarki / nowe: źródła energii, środki napędu i wytwarzane sztucznie substancje

4. Innowacje bazowe

- liczne wynalazki z dziedziny chemii, elektryczności i nowych silników

II Wytwórczość - przemysły wiodące III cyklu

1. Przemysł chemiczny

- 1827 F.Wöhler - synteza amoniaku/ 1838 L.Daguerre - substancje i materiały światłoczułe/ 1840 - Ch.Goodyear - wulkanizacja kauczuku (guma) / 1863 E.Solvay - soda amoniakalna (mydło i środki piorące)/

- chemia organiczna → destylacja węgla i smoły pogazowej (benzen, naftalina, anilina, alizaryna i.in.) → barwniki i leki

- nawozy sztuczne - 1845 potasowe / 1875 fosforowe/ ok. 1900 i po 1912 (azot z powietrza) azotowe

- włókna sztuczne - 1870 celuloid, 1889 w. wiskozowe,1909 bakelit

- wydobycie i przetwórstwo ropy naftowej - 1853 J.Łukasiewicz, 1855 B.Silliman destylacja ropy → nafta i smary, 1908 - 1912 kraking, wiele frakcji

2. Przemysł elektryczny

- produkcja i przesyłanie prądu: 1831 M.Faraday - prądnica i silnik elektryczny/ 1875 - 1880 T.A.Edison - generator prądu, sieć elektryczna, żarówka i in. / E.W.Simens - silniki elektryczne i napęd elektryczny/ 1887 N.Tesla - transformatorowanie wielofazowe prądu / 1889 S.Ferranti - generatory wysokiego napięcia

- wykorzystanie prądu

- w łączności: 1838 telegraf Morse'a / 1876 A.Bell - telefon / 1879 E.W. Simens - tramwaj /1888 - H.Hertz - fale elektromagnetyczne / 1896 G.Marconi - radio (telegraf bez drutu)/ 1904 J.Fleming - lampa katodowa / 1920 - radio / 1925 - J.Baird - telewizja

- w przemyśle - do oświetlania, napędu maszyn, transportu / 1886 elektroliza tlenku glinu/ elektrolityczna dysocjacja cieczy/ otrzymywanie chloru, magnezu, miedzi i cynku

3. Przemysł nowych silników

- silnik elektryczny - M.Faraday, E.W.Simens, M.Doliwo - Dobrowolski

- silnik spalinowy - 1860 Etienne Lenoir - gazowy dwusuwowy / 1876 Nikolas Otto - gazowy czterosuwowy / 1885 Carl Benz - czterosuwowy benzynowy / 1893 Rudolf Diesel - silnik wysokoprężny

- ( płyn wybuchowy Benza = benzyna) → zapłon elektryczny - Werner Siemens / system smarowania i uszczelniania - Gottlieb Deimler)

- turbina parowa - 1880 - 1890 - Carl De Laval, Charles Curtis, Charles Parson,

- zastosowanie: przemysł, żegluga, samochód ( 1885 - 1886 G.Deimler, 1885 C.Benz / razem od 1926 r./ 1892 H.Ford / → Emil Jellinek 1901 → narodziny przemysłu we Francji / samolot ( 1903 - O. i W. Wright, 1909 Fr. Bleriot

III. Transport

- dominacja transportu zbiorowego → kolej (nasycenie sieci) i żegluga morska (parowce i motorowce - rozwój)

- rozwój mechanicznego transportu indywidualnego → samochód (pow- szechny w USA) → transport „od drzwi do drzwi” → budowa dróg przystosowanych do ruchu samochodowego → pierwsze autostrady (Włochy, USA, Niemcy) → rozwój przedmieść i przeniesienie fabryk poza centrum

- początki transportu lotniczego (sterowce, samoloty → poczta i ludzie)

- upowszechnianie łączności indywidualnej (telefon) i zbiorowej (radio)

IV Rynek

1. Rynek wewnętrzny

- stan ograniczonej konkurencji - do 1914 r oligopol nieustabilizowany, po 1918 oligopol ustabilizowany

- w miejsce konkurencji cenowej pojawia się konkurencja poza cenowa

- zmienny stopień ingerencji państwa w gospodarkę - 1896 - 1914 i 1920 - 1930 niski, 1914 - 1918 i 1930 - 1939 wysoki / kolonializm i interwencjonizm (keynsizm)

- pojawiają się firmy dużych i gigantycznych rozmiarów w przemyśle i finansach → porozumienia monopolistyczne: monopol, / kartel, syndykat / koncern - trast / holding (np. Standard Oli Co., Krupp A.G., AEG, GM, GE, Mitsui

- wysoki poziom konsumpcji w 1914 r. → porównywalny osiągnięto dopiero w 1939

2. Rynek zewnętrzny

- dalszy wzrost obrotów w handlu międzynarodowym - gospodarka światowa

- do 1914 - ostra, wspierana przez państwo konkurencja gospodarcza, kolonializm, damping, bariery celne → przyczyna wojny

- międzynarodowe porozumienia monopolistyczne: 1903 transport morski, 1904 szyny kolejowe, 1911 stal, 1926 miedź i stal, 1928 ropa naftowa, 1929 koncern zapałczany I.Kreugera

- 1918 - 1929 - pozorny liberalizm, izolacja USA

- po 1929 r. dezintegracja międzynarodowego podziału pracy, autarkia

3. Siła robocza i płace

- w fazie koncentracji produkcji nadmiar siły roboczej / następnie względna równowaga z wyjątkiem wojny (niedobór) i kryzysów (nadmiar)

- płace robotników rosną nieznacznie lub maleją

- wydajność pracy rośnie szybciej niż płace

4. Ceny

- w związku z ograniczeniem konkurencji utrzymują się na niezmienionym poziomie lub rosną - zyski monopolistyczne

5. Kryzysy

- 1890-1891 / 1900 - 1901 / 1907 - 1908/ 1914 - / 1920 - 1921/ 1929 - 1933/ 1937

V. Podsumowanie

- koncentracja w warunkach oligopolu nieustabilizowanego sprzyjała wprowadzaniu nowoczesnych technologii i większej sprawności rynku

- mechanizm rynkowy się usztywnia ale nie zanika, jest mniej firm ale konkurencja istnieje

- przejście od oligopolu nieustabilizowanego do oligopolu ustabilizowanego zakończyło proces modernizacji → przegrzanie gospodarki →Wielki Kryzys Gospodarczy

- obniżki płac i wzrost cen - zmniejszanie popytu konsumpcyjnego

- wzrost znaczenia państwa (szczególnie w czasie wojny i po 1930): ustawodawstwo socjalne, wzrost podatków pośrednich i dochodowych → interwencjonizm gospodarczy → narastanie tendencji autarkicznych w gospodarce

Wykład IX. Temat wykładu - Czwarty cykl koniunkturalny Kondratiewa 1945 - 1990

I Geneza wzrostu

- cz. polityczne - powstanie systemu dwubiegunowego, zimna wojna, wyścig zbrojeń → wysokie nakłady na zbrojenia i sektor BiR

- cz. gospodarcze - rozbudowa bazy produkcyjnej i naukowo badawczej podczas wojny → wysokie tempo wdrażania postępu n. - t. / upowszechnianie osiągnięć amerykańskich w Europie / popyt odłożony na dobra trwałego użytku /rekonwersja w USA i odbudowa w Europie → rywalizacja gospodarcza wschód - zachód

- cz. społeczne - powstanie państwa opiekuńczego i społeczeństwa dobrobytu - przeciwdziałanie wpływom komunistycznym

II Wytwórczość

1. Przemysły dominujące

- samochodowy (s. - dobro powszechnego użytku → popyt wtórny

- lotniczy (1949 - De Havilland „Comet”, 1969 - Boeing 747, Concord), rakietowy i kosmiczny (1957 - sputnik, 1969 lądownie na księżycu)

- elektroniczny i informatyczny (1948 - tranzystor, 1958 - układy scalone, 1971 - mikroprocesor Intel 4004), telekomunikacyjny - analogowa (1962 - satelita telekomunikacyjny),

- przemysł tworzyw sztucznych (PCV, teflon, materiały kompozytowe, półprzewodniki, światłowody

- przemysł turystyczny

2. Przemysły wschodzące

- przemysł informatyczny - opto i bioprocesory / inżynieria materiałowa (materiały inteligentne)/ genetyka / telekomunikacja - cyfrowa, bezprzewodowa, globalna, przekaz dźwięku i obrazu / odnawialne źródła energii (słońce, wiatr, wodór, kontrolowana synteza termojądrowa)

- rozwój trzeciego sektora → dominacja usług

III Transport

- druga rewolucja prędkości z 45 - 100 km/h do 100 - 1000 km/h

- dominacja transportu indywidualnego na lądzie (samochód) → suburbia i zbiorowego w powietrzu → kurczenie się sieci kolejowej i jednoczesny rozwój szybkiej kolei TGV i metra

- przewozy morskie (maszynę parową wypierają: turbina i silnik wysokoprężny) → wzrost p. z 550 mln t w 1950 do 3313 mln t w 1974

- logistyka i integracja międzygałęziowa w transporcie → palety, kontenery, ładunki całopojazdowe → promy (statki ro-ro) → transport łączony: statek, pociąg, samochód → globalizacja

- łączność - automatyczna, międzykontynentalna, satelitarna, bezprzewodowa →telefon, telefax, fax, Internet, komórki → telewizja → kultura masowa

- poszukiwanie rozwiązań i konstrukcji energooszczędnych (wycofanie Concorde) → optymalizacja transportu → stosowanie samochodu, kolei lub samochodu w zależności od okoliczności (koszt, czas, bezpieczeństwo)

IV Rynek

1. Rynki wewnętrzne

- 1945 - 1974 „ złote lata” - doktryna J.M.Keynsa - gospodarka kierowana → planowanie indykatywne na zachodzie / gospodarka nakazowo - rozdzielcza na wschodzie/ pobudzanie konsumpcji i inwestycji przez państwo → deficyt budżetowy / duże nakłady budżetowe na BiR - rezultaty udostępniane gospodarce

- „trójporozumienie” - rząd, pracodawcy, pracobiorcy → idea solidaryzmu społecznego / łączenie konkurencji i interwencjonizmu

- państwo opiekuńcze - opieka socjalna, polityka pełnego zatrudnienia,

- 1975 - 1990/2000 - doktryna M.Friedmana - neoliberalizm - od 1980 realizowany przez R.Reagana i M.Thatcher /reprywatyzacja i restrukturyzacja gospodarki / niekonsekwencje: deficyt budżetowy w USA i podatek pogłówny w W.Brytanii/ państwo ingeruje w gospodarkę poprzez narzędzia fiskalne i administracyjne

- po 1974 r. przechodzenie od technologii energo i pracochłonnych do energo i pracooszczędnych

- modernizacja technologiczna (informatyzacja) i strukturalna (zmierzch gospodarek opartych o przemysł wydobywczy i ciężki) / jednak gospodarka rozwija się wolniej, na nielicznych obszarach, konwulsyjnie, kryzysy 1976 / 1979 - 1982 / 1987 / 1989 / BiR finansowane przez państwo ale badania stosowane przez sektor prywatny na zasadach komercyjnych

- koniec „trójporozumienia” - silne rozwarstwienie społeczne

2. Rynki Zewnętrzne

- skutki gospodarcze II wojny światowej → świat dwubiegunowy, rywalizacja gospodarcza wschód - zachód / dominacja gospodarcza USA / Europejski Plan Odbudowy / ustabilizowane stosunki walutowe do 1971 r.

- włączanie się do gospodarki międzynarodowej kolejnych państw: Włochy, Skandynawia, Japonia oraz dalekowschodnie „Tygrysy”/ fenomen państw eksporterów ropy naftowej → stopniowa utrata pozycji dominującej przez USA

- dążenie do pogłębienia międzynarodowego podziału pracy i konkurencji globalnej poprzez liberalizację handlu międzynarodowego (GATT i WTO) / zanikanie tendencji do hamowania wdrożeń nowoczesnej techniki

- powstanie multinarodowych koncernów i konglomeratów - duża władza niewielka odpowiedzialność → przesuwanie przemysłów tradycyjnych (pracochłonnych) do Trzeciego Świata ( dualizm struktury gospodarczej w tych państwach/ centrum gospodarcze świata nad Pacyfikiem

- nowoczesne metody transportu towarów i informacji → gospodarka globalna / konwergencja

3. Płace i siła robocza

- do 1974 - monopolistyczna pozycja związków zawodowych/ niewielkie bezrobocie koniunkturalne a nawet brak rąk do pracy np. RFN / stały wzrost płac we wszystkich sektorach - po 1967 r. szybszy niż wzrost wydajności → inflacja

- po 1974 - słabnąca pozycja ZZ / bezrobocie strukturalne jako rezultat wprowadzania technologii energo i pracooszczędnych i zmian strukturalnych w gosp. (np. spadek znaczenia przemysłu ciężkiego) / płace wolno rosną ale występuje silne zróżnicowanie międzygałęziowe i hierarchiczne (kominy płacowe menedżerów)

4.Ceny

konkurencja oligopolistyczna wymusza obniżkę cen, konkurencja poza cenowa (marka, nowy produkt) pozwala przez pewien czas życia produktu utrzymywać wysoką cenę

V Podsumowanie IV cyklu

- szybki wzrost dobrobytu - do 1970 zjawisko powszechne („złote lata”), po 1970 w wybranych rejonach świata /

- zmienna rola państwa (zmienny stosunek gospodarki do państwa )/ państwo niweluje koszty społeczne wdrażania postępu technicznego / odgrywa decydującą rolę w sferze ochrony środowiska i planowania regionalnego

- do 1974 wysokie nakłady państwowe na BiR - gospodarka prywatna korzysta z rezultatów ale nie ponosi ryzyka handlowego

- dominacja konkurencji poza cenowej → wprowadzanie nowych lub ulepszonych produktów → konkurencja oligopoli o podział rynku i zmianę jego struktury / dywersyfikacja produkcji metodą na zwiększanie bezpieczeństwa rynkowego / ekonomia podaży

- ekspansja kapitałowa koncernów multinarodowych / wzrost znaczenia ryków kapitałowych (giełdy i banki)

- po 1975 r. usługi zdobywają dominującą pozycję w gospodarce

- ideologia otwartego rynku / wolny przepływ towarów, usług, ludzi i kapitałów - globalizacja i konwergencja

- konkurencja gospodarcza wschód - zachód zanika / pozostaje konflikt bogata północ - biedne południe

Wykład X. Temat wykładu - Systemy pieniężne od XVIII do XX wieku

1. Cechy pieniądza

- płynność, - zamienność, - uniwersalność w ramach określonej społeczności (lokalnej lub światowej)

2. Funkcje pieniądza

- pieniądz jest: środkiem wymiany, pomiaru wartości i tezauryzacji

3. Narodziny pieniądza i zjawiska z nim związane

- poszukiwanie środka wymiany

- obieg pieniądza i różnorodność jego form w określonym miejscu i czasie

- emitenci pieniądza

- psucie pieniądza i zaufanie do pieniądza

I Systemy pieniężne do XVIII wieku

a) system towaro - pieniądza - towary rzadkie, powszechnie przyjmowane: bydło, skóry, muszle, papierosy ( od prehistorii do czasów najnowszych)

b) system pieniądza metalowego (kruszcowego)

- głównie złoto i srebro, ale także miedź, ołów, cyna, żelazo; od 3000 p.n.e. metale w sztabach lub bryłach, a od ok. 650 r. p.n.e. monety (Sardes w Lidii)

- pieniądz kruszcowy paralelityczny - w obiegu są srebro i złoto, które są wymieniane wg płynnego kursu

Ważniejsze monety

złote: dukat = 3,5g, Floren = 3,52 g, Pistol/Luidor = 6g

srebrne: Talar = 31,8 -27,2 g, złoty polski = 8,25 g

System talara po 1570 r. :

Talar	Marka	Grosz	Szyling	Stüber	Krajcar	Fenig	Halerz
1	2	24	32	60	72	288	576

 

II Systemy pieniężne w XIX wieku

1. Niefunkcjonalność pieniądza paralelitycznego

- spekulacje, znikanie dobrego pieniądza, brak pieniądza

- inflacja - dyskusja pomiędzy bulionistami a antybulionistami

2. Bimetalizm

- Francja 1803 - funkcje pieniądza spełniały równolegle złoto i srebro pomiędzy którymi ustalono we Francji w 1803 stały stosunek wymiany 1:15,5

- wprowadzono: Holandia 1816, Szwajcaria 1852, Belgia 1852, Rosja 1839 - 1843 (próby wprowadzenia)

- niedobory srebra do 1865 roku (odpływ srebra z Europy) - 1835 - wprowadzenie w Indiach pieniądza srebrnego/ w handlu z Chinami trzeba płacić srebrem / 1848 odkrycie złota w Kalifornii, 1851 w Australii - spadek wartości złota

- nadmiar srebra po 1865 , w latach 1865 - 1875 podwojono produkcję srebra, spadek wartości srebra z 1:15,5 do 1:40

- 1865 - 1878 - Unia Łacińska - Francja, Belgia, Włochy, Szwajcaria, Obrona pieniądza srebrnego --wzorowały się ; Hiszpania , Grecja, Rosja, Austria, Rumunia, Węgry i kraje Niemieckie

- 1867 - Konferencja w Paryżu - projekt przejścia do międzynarodowej waluty złotej

- 1878 - kraje Unii Łacińskiej ostatecznie zawiesiły bicie pełnowartościowych monet srebrnych - pozostały w obiegu do 1886 - później pieniądz zdawkowy

3. System waluty złotej (Gold standard)

- wszystkie funkcje pieniądza spełniało jedynie złoto - oficjalnie Wielka Brytania od 1816

- 1774 - Izba Gmin ogranicza płatności w srebrnych monetach do 25 funtów

- 1798 - zawieszono prawo wolnego bicia monet

- 1816 - ograniczono płatności w srebrze do wysokości 40 szylingów - faktyczne przejście do waluty złotej

- pozostające w obiegu srebro spełniało rolę pieniądza zdawkowego,

- od 1878 r. dominujący system w całym świecie zachodnim, po tej dacie srebro zachowało swoją pozycje jedynie w USA, Indiach i Chinach

- wyjątkowo stabilna sytuacja walutowa

- pozytywny wpływ pieniądza złotego na rozwój gospodarki międzynarodowej - zdolność tego pieniądza do regulacji obrotów międzynarodowych oraz spowalniania lub ożywiania produkcji na rynkach wewnętrznych

- banki centralne gromadzą złoto i na tej podstawie emitują wymienialne na metal banknoty- posiadają monopol w tej dziedzinie i dzięki temu kontrolują podaż pieniądza

III Systemy pieniężne w XX wieku

1. Zawieszenie wymienialności biletów bankowych i banknotów podczas I wojny światowej, nadmierna emisja pieniądza papierowego, inflacja

2. Systemy pieniężne po I wojnie światowej

- konferencja w Brukseli 1920 - zalecenie powrotu poprzez deflację do

waluty złotej

- inflacje (Niemcy 30 mld %, Polska 36 tys. %, Austria 7,2 tys. %),

dewaluacje (Francja do 20%, Włochy do 27%,

Belgia do 14%), deflacje (Wielka Brytania 1925 , Skandynawska Unia Monetarna

- konferencja w Genui 1922

- System walutowy złotych sztabek (Gold bullion standard), banknoty wymienia się na złoto w postaci sztabek; W.Brytania, Francja, USA, - system funkcjonował do Wiekiego Kryzysu kiedy: zawieszono wymienialność banknotów na złoto i przeprowadzono dewaluację walut

- System waluty pozłacanej (Gold exchange standard), nie praktykuje się wewnętrznej wymienialności banknotów na złoto; pozostałe kraje kapitalistyczne,

- polityka taniego pieniądza - W.Brytania (M.Norman ) i USA (B.Strong)

- Wielki Kryzys Gospodarczy - 1931 W.Brytania zawiesza wymienialność funta i przeprowadza jego dewaluację - powstanie bloku szterlingowego

- konferencja w Lozannie 1932 / konferencja w Londynie 1933/

- 1933 powstanie Złotego Bloku (Francja do 1936, Włochy do 1934, Belgia do 1935, Holandia do 1936 i Polska)

- USA - „wakacje bankowe” 1933 i dewaluacja dolara w 1934, przymusowy skup złota po 35 dol. za uncję, polityka „sterylizacji złota”

- 1936 - porozumienie przeciwko dewaluacjom Francja W.Brytani i USA - Triparttite Currency Agrement

- w wymianie międzynarodowej przejście do barteru i clearingu

3. Systemy pieniężne po II wojnie światowej

- ( Bretton Woods - 1944, powstanie MFW i MBOiR 1946)

- system parytetu złota - państwa wyznaczały parytet swojej waluty w złocie ale nie wymagały od siebie realnej wymienialności na kruszec / waluty miały mieć stały kurs wobec dolara - dopuszczalne wahania +/- 1% / USA dążą do stabilizacji gospodarki światowej

· 1947 r. jednostronna deklaracja USA o wymianie dolarów na złoto w obrocie międzynarodowym - system dewizowo - złoty

· 1948 - 1952 - Europejski Program Odbudowy - 17 mld $

· 1950 - 1958 Europejska Unia Płatnicza - przy braku wymienialności walut umożliwiała wielostronny clearing

· 1958 - waluty europejskie odzyskały wymienialność

· 1966 - inflacja w USA / przeciwdziałanie Martina Macchesneya /powstanie rynku „eurodolarowego”

· 1967 - dewaluacja Funta Szterlinga - rozpad bloku szterlingowego / konferencja MFW w Rio de Janeiro w związku ze spadkiem wartości dolara podejmuje decyzję o utworzeniu SDR

· 1968 - przesilenie na rynku złota - dewaluacje i rewaluacje w Europie

· 1971 r. R.Nixon zawiesza wymienialność dolara na złoto

· 1971 r. - porozumienia „smithońskie” - poszerzono granice tolerancji do +/- 2,5% („Tunel walutowy”) / w Europie porozumienie w Bazylei - tolerancja +/- 1,125% („Wąż walutowy)

· 1973 USA zaprzestały określać wartość dolara w złocie

· 1974 MFW podejmuje decyzję o przejściu do systemu płynnych kursów / w wymianie międzynarod. rośnie znaczenie SDR

· 1979 Europejski System Walutowy - utworzenie ECU / 1999 Euro w obrocie międzynarodowym / 2002 euro w powszechnym użyciu

- system pieniądza wolnego

- konferencja w Kingston w 1976 r. demonetaryzacja złota / przejście do systemu pieniądza wolnego: nie związanego ze złotem czy innymi ustawowo określonymi wartościami materialnymi/ oraz nie związanego z papierowymi znakami pieniężnymi / spadek zapotrzebowania na pieniądz gotówkowy/ stały wzrost masy pieniądza elektronicznego krążącego w formie rozliczeń bankowych); pieniądz plastikowy

4. Banki centralne

- 1657 - Szwecja

- 1694 - Anglia

- 1800 - Francja

- 1828 - Królestwo Polskie

- 1860 - Rosja

- 1875 - Niemcy

- 1913 - USA

Wykład XI. Temat wykładu - Historia bankowości od XIV do XX wieku

Bankowość do końca XVIII wieku.

I. Bankowość w starożytności

1. Instytucje bankowe

- światynie, kupcy i kredyt prywatny (rodzina Egibi z Babilonii), banki publiczne (miejskie i państwowe ( Kos, Milet, Ateny, Rodos, Bank Aleksandryjski Ptolemeuszy

2. Operacje bankowe

- ocena jakości kruszcu i wymiana pieniędzy

- depozyt (przechowywanie kruszcu, pieniędzy i kosztowności; jako pokwitowanie wydawano asygnaty lub noty bankierskie (w XVII wieku w Anglii „banker`s notes” - pierwowzór pieniądza papierowego)

- dokonywanie rozliczeń (przelewy z konta na konto, wystawianie i obrót wekslami)

- udzielanie kredytu (z reguły pod zastaw)

Egipt - dominacja świątyń i państwa - m.in. szklane asygnaty

Mezopotamia - także kredyt prywatny, weksle i czeki, kredyt oprocentowany (babullum), nieoprocentowany (tadmiqtum), wspólny interes (tapputum)

Grecja - bankierzy: kollubistai, danneistai, trapezitai, banki publiczne, prawo zastawu i hipoteka, umowy na piśmie lub w obecności świadków, ubezpieczenia morskie na Rodos

Rzym - prywatny kredyt (trapezitai a nastepnie argentari oraz numnulari czyli wekslarze), obowiązek prowadzenia ksiąg (codex ratione mensae - debet i kredyt), fiducja i pignus

Bizancjum - działalność bankowa reglamentowana przez państwo, regulowane stawki oprocentowania

Islam - pożyczki pod zastaw, zakaz lichwy, rozwój papierów wartościowych: weksel, weksel trasowany - czek

Żydzi - zakaz pobierania odsetek od Żydów ale nie od innych nacji

II. Zapaść i odrodzenie bankowości w średniowieczu

1. Wczesne średniowiecze

- zakaz lichwy i niechęć do bankierów, teza o „bezpłodności pieniądza”

- ewolucja doktryny w XII wieku

- odbudowa kredytu - Żydzi, Lombardczycy, Templariusze

- 1157 pierwszy Bank w Wenecji - Izba Pożyczkowa, odsetki w procentach, podwójna księgowość,

- 1164 - Genua - osiem banków w 1407 połączone w Casa di San Georgio (w 1673 przemianowany na Banco di San Georgio), zasada solidarnej odpowiedzialności za zobowiązania,

-kościelne banki pobożne

- centra bankowości: Wenecja, Genua, Florencja, Siena, Hamburg, Barcelona -- , liczne bankructwa banków

- kantory wymiany z czasem przekształcają się w domy bankowe (np. Fuggerów) i banki (banco - ława)

- powstają banki żyrowe (zajmujące się przenoszeniem wkładów z konta na konto: rozliczenia, przelewy; giro - krąg)

- Monte dei Paschi di Siena 1472

Bankowość w epoce nowożytnej XVI - XVIII wieku

Rodzaje banków

1. Domy bankierskie:

- Fuggerowie z Augsburga - pożyczki dla Habsburgów

-ponadto: w Niemczech - Welser, Höchstetter

w Hiszpanii - Ruiz, Malaveda

w Genui - Pallavicini, Spinola, Sauli

2. Banki publiczne (miejskie, żyrowe) - w związku licznymi bankructwami banków prywatnych utworzono banki publiczne:

- Banco di Palermo 1551 /- Casa di San Georgio - Genua 1586/ Banco di Rialto - Wenecja 1587/ Banco di San Ambrosio - Mediolan 1593/ Banco di Santo Spirito di Roma 1605/ Bank Amsterdamski 1609/ Bank Hamburski Girobank 1619/

3. Banki akcyjne (spełniające rolę banku centralnego;

- monopol emisji banknotów, spełniały rolę banku banków) /Bank Szwecji 1657/ Bank Anglii 1694/ Bank Francji 1800

Operacje bankowe

1. Epoka Fuggerów (do 1557) - wymiana pieniędzy, depozyt, realizacja poleceń zapłaty - przelewy, pożyczki pod zastaw (kopalnie miedzi, srebra, złota, ałunu)

2. Epoka Genueńczyków (1557 - 1627) - targi pieniężne w Besancon potem w Piacenzie (clearing weksli) - obrót bezgotówkowy „więcej papieru niż złota”

3. Epoka Amsterdamu (1627 - 1672) - w 1609 roku powstał Bank Amsterdamski ( Wisselbank ) jako bank wymienny / utworzenie giełdy - obrót towarami a następnie papierami wartościowymi / wynalezienie indosu (In dosso czyli na odwrocie) najpierw imiennego a potem na okaziciela

4. Epoka Anglii i Francji (od 1694) - tworzenie banków akcyjnych zrzeszających wierzycieli skarbu państwa /w zamian za pożyczki otrzymywali przywilej emisji banknotów mających zdolność do zwalniania ze zobowiązań podatkowych

5. Giełdy - handel towarami na podstawie próbek i papierami wartościowymi - Antwerpia 1531 (handel listami podskarbińskimi - praobligacje)/ Londyn 1566 - 1570 / Amsterdam 1611 („od handlu towarami do handlu powietrzem”, 1636 -37 „gorączka tulipanowa”)/ Paryż 1721 / Berlin 1760 / Wiedeń 1771 / Nowy York 1792

II. Banki do połowy XIX wieku

1. Operacje bankowe

- obok znanych wcześniej powoli rozwija się kredytowanie handlu i przemysłu

- spekulacje giełdowe i handel pieniądzem na skalę międzynarodową

- ogólna słabość banków, które często zawieszają wypłaty i bankrutują

2. Rodzaje banków (obok znanych wcześniej)

- pojawiają się banki akcyjne poza bankami centralnymi

- banki depozytowe (nastawione na gromadzenie wolnych oszczędności)

- banki handlowe (inaczej zwane komercyjnymi, specjalizujące się w kredytowaniu i obsłudze działalności handlowej

- ziemstwa - długoterminowy kredyt rolny

- wyjątkowa rola wielkich bankierów i domów bankierskich, spekulacje, kredyt, inwestycje kolejowe (Rothschildowie - Londyn, Paryż, Wiedeń/ Baring`s - Londyn/ Parish - Hamburg/ Hope - Amsterdam)

III. Banki do 1914 r.

1. Operacje bankowe

- gwałtowny rozwój działalności kredytowej (przemysł, transport, handel, rolnictwo)

- bezpośrednia działalność inwestycyjna banków (kapitał finansowy)

- narastanie operacji bezgotówkowych - przelewy, rozliczenia, czeki

2. Rodzaje banków

- upowszechnia się spółka akcyjna jako dominująca forma własnościowo - organizacyjna (Credit Mobilier - 1852)

- specjalistyczne banki inwestycyjne

- instytucje oszczędnościowo kredytowe

a) państwowe - pocztowe kasy oszczędnościowe

b) spółdzielczość kredytowa - F.Raiffeisen, F.M.Schulze-Delitsch

- zjawiska w bankowości

a) specjalizacja banków - b. depozytowe, inwestycyjne, dyskontowe, przemysłowe, handlowe, hipoteczne, eksportowe, morskie itd.

b) koncentracja banków - W.Brytania - Barclays Bank, Loyds Bank, Midland Bank, Westminster Bank/ Francja Credit Lyonnais, Societe Generale, Comptair d`Escompte/ Niemcy - Deutsche Bank, Dresdener Bank, Diskonto - Gesellschaft Bank/ Darmstädter Bank/ USA - First National (Morgan), National City Bank (Rockefeller)

IV. Banki po 1914 r.

1. Operacje bankowe

- kredytowanie konsumpcji (kredytowanie sprzedaży ratalnej)

- narastanie operacji bezgotówkowych (czeki, następnie karty

płatnicze i karty kredytowe)

- globalizacja operacji bankowych ( dzięki nowoczesnym systemom łączności rozliczenia oraz handel walutami i innymi produktami bankowymi i giełdowymi nabrał charakteru światowego

2. Rodzaje banków -(obok wymienionych pojawiły się)

- banki państwowe (szczególnie w dobie kryzysu 1929 - 1933)

- międzynarodowe instytucje finansowe, m.in.

a) Bank Rozrachunków Międzynarodowych - 1930

b) Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju - 1946

c) Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju - 1990

- zjawiska w bankowości

a) załamanie banków w dobie Wielkiego Kryzysu (bankructwo Kredit - Anstalt, „wakacje bankowe” - Niemcy 1931, USA - 1933)

Wykład XII. Temat wykładu - Rola postepu naukowo - technicznego w kapitalistycznej gospodarce rynkowej

I. Znaczenie postępu naukowo - technicznego dla kapitalistcznej gospopdarki rynkowej

II. Typy postępu technicznego

1. Postęp wydajności - zastępowanie pracy ludzkiej przez maszyny, / p. wydajności jest kapitałochłonny, / powoduje bezrobocie technologiczne

2. Postęp nowości - wytwarzanie nowych produktów zaspokajających lub stwarzających i zaspokajających nowe potrzeby społeczne (poszerzanie rynku)/ p.n. jest kapitałochłonny, wiedzochłonny i pracochłonny aż do lat 70 tych XX wieku. / spowodował zmiany w strukturze - zawodowej ludności

3. Postęp techniczno - organizacyjny - doskonalenie narzędzi i sposobów wytwarzania/ normalizacja, standaryzacja, produkcja potokowa i gniazdowa / powstanie globalnej łączności - ułatwienia w obiegu informacji (także. Technologia), obrocie kapitałem i towarami/ narastanie międzynarodowego podziału pracy/ powstanie przemysłu Badania i Rozwój - BiR/ p. techniczno - organizacyjny prowadzi do zmniejszenia udziału pracy fizycznej na rzecz pracy umysłowej i przesuwanie siły roboczej z produkcji dóbr do usług

III. Główne tendencje w dziedzinie BiR

1. instytucjonalizacja badań i postępu naukowo - technicznego (wynalazca hobbysta przegrywa z laboratorium)

2. stały wzrost sektora BiR - zarówno pod względem liczby zatrudnionych jak i zainwestowanych kapitałów (wysoka rentowność inwestycji tego typu)

3. BiR są coraz bardziej zależne od nauki, a przemysły oparte na nauce stały się głównym ośrodkiem wzrostu gospodarczego

4. systematyczne skraca się czas dzielący powstanie wynalazku od jego pierwszego zastosowania

5. cykliczność pojawiania się innowacji (najczęściej w fazie depresji i początkowym okresie wzrostu cyklu koniunkturalnego)

6. rozwojowi BiR sprzyjają: działalność mulitinarodowych korporacji (pieniądze na badania i wdrożenia), sieciowe formy współpracy (unikanie powielania tych samych badań), celowe programy badawcze (koncentracja środków), globalna łączność

Wykład XIII. Temat wykładu - Cechy i rezultaty gospodarki rynkowej w epoce industrialnej

I Cechy

1. Rozwój gospodarki rynkowej był i jest ściśle powiązany z powstaniem i rozwojem demokracji parlamentarnej

2. Występował silny związek postępu naukowo - technicznego i oświaty z procesem wzrostu gospodarczego, połączony ze społeczną akceptacją dla zmian cywilizacyjnych i kulturowych

3. Gospodarka była w przeważającej mierze prywatna i niezależna w podejmowaniu podstawowych decyzji. Środki produkcji i inne rzeczy stanowią wyłączną i niepodzielną własność konkretnych osób

II Rezultaty

1. Podstawowe rezultaty gospodarcze to:

- zmiana struktury gospodarczej: od gospodarki rolniczej przez industrialną ( dominacja przemysłu) do postindustrialnej (usługi)

- niespotykany w innych systemach gospodarczych wzrost poziomu produkcji (zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym)/ stałe zwiększanie możliwości transportowych i komunikacyjnych,/ stałe poszerzanie rynku

- bogacenie się wszystkich podstawowych warstw społecznych w krajach rozwiniętych, stały wzrost poziomu życia

- międzynarodowy podział pracy / dzięki nowoczesnym metodom transportu i łączności >>>> globalizacja gospodarki

- podział świata na bogatą północ i biedne południe / wygrani i przegrani/

- zanieczyszczenie środowiska i wyczerpywanie zasobów naturalnych

 

2. Podstawowe rezultaty społeczne:

- powstanie nowych grup społecznych i ich awans społeczny (majątek i prawo)

- wzrost mobilności społecznej (zarówno poziomej jak i pionowej)

- urbanizacja (np. Chicago 1840= 4,5 tys. 1920=2 700 tys. mieszkańców)

- rozwój samoorganizacji społecznej

* demokracja parlamentarna - powszechne prawo wyborcze

* samorząd terytorialny i zawodowy

* partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia itd.

- emancypacja kobiet i grup etnicznych

3. Podstawowe rezultaty kulturowe

- upowszechnienie oświaty (przymus szkolny)

- powstanie kultury masowej

* masowy druk czasopism i książek

* radio, TV, film, - zjawiska takie jak moda, sport

(1 Olimpiada 1896) >>> zjawisko „globalnej wioski”, „macdonaldyzacja”

- stopniowo technika i ekonomia zdominowały kulturę duchową (laicyzacja społeczeństw zachodnich) >>>>> technika i produkty zmieniają obyczajowość, hierarchię wartości i cele życiowe

4. Wygrani we współczesnym świecie

- multinarodowe korporacje działające w sferze nowoczesnych technologii

- gospodarki charakteryzujące się: wolnością gospodarczą,/ kapitałem społecznym /wysokim poziomem oszczędzania i inwestycji,/ rozwiniętym sektorem usług i efektywnym sektorem BiR / wysokim stopniem scholaryzacji społeczeństwa / wytwarzaniem produktów zbywalnych na skalę światową / stabilną walutą i sprawnym sektorem bankowo - finansowym

III Paradoksy kapitalizmu

1

---