Wulkan (z łac. Vulcanus - imię rzymskiego boga ognia) - miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywa się lawa, gazy wulkaniczne i materiał piroklastyczny. Terminu tego również używa się jako określenie form terenu powstałych wskutek działalności wulkanu, choć bardziej poprawne są takie terminy jak: góra wulkaniczna, stożek wulkaniczny, kopuła wulkaniczna czy wulkan tarczowy.
Wulkany
[edytuj] Rodzaje wulkanów
Wulkan
1. Komora wulkaniczna
2. Skała macierzysta
3. Kanał lawowy
4. Podnóże
5. Sill
6. Przewód boczny
7. Warstwy popiołu emitowanego przez wulkan
8. Zbocze
9. Warstwy lawy emitowanej prze wulkan
10. Gardziel
11. Stożek pasożytniczy
12. Potok lawowy 13. Komin
14. Krater
15. Chmura popiołu
Przekrój przez wulkan tufowy
Erupcja Stromboli w 1980 na wysokość 100 m. Kreskowane trajektorie są z powodu wyrzucania obracającego się nierównomiernie rozgrzanego materiału.
Aktywność wulkaniczna zmienia się wraz z czasem. Obserwowana aktywność wulkanów umożliwiła wprowadzenie ich podziału na wulkany:
wygasłe - ich działalność nie została zaobserwowana w czasach historycznych (np. stożki wulkaniczne w Niemczech i Polsce).
Szacuje się, że w ciągu ostatnich 10 tys. lat na kuli ziemskiej czynnych było 1500 wulkanów. W tym okresie miało miejsce około 7900 erupcji. Obecnie liczbę czynnych wulkanów szacuje się na około 600. Ponadto można spotkać kilka tysięcy nieczynnych wulkanów na lądzie oraz kilkadziesiąt tysięcy pod wodą.
Inny podział bierze pod uwagę miejsce, z którego wypływa magma. Wyróżnia się wówczas wulkany:
linijne - magma wypływa z podłoża
Wulkany różnią się dominującym rodzajem materiału, jaki się z nich wydobywa:
kopuły lawowe (bardzo gęsta, kwaśna, krzemionkowa lawa), które wyglądają jak pół sfery (kuli)
stratowulkany (mieszane) - oprócz lawy wyrzucane są też inne materiały, należą do najbardziej eksplozywnych. Stratowulkany posiadają wysokie stożki (kąt nachylenia ok 30 stopni) (np. Wezuwiusz).
eksplozywne - wyrzucają tzw. materiał piroklastyczny
wulkany błotne - z których wydobywa się na powierzchnię błotnista mieszanina wody, iłu, piasku itp. Proces ten związany jest z przejawami wygasającego już wulkanizmu - wydobywaniem się gorącej wody lub pary wodnej.
[edytuj] Rozmieszczenie wulkanów
[edytuj] Europa
Beerenberg (Norwegia) - 2277 m n.p.m.
W Polsce odnaleźć można ślady dawnego wulkanizmu w Pieninach (góra Wżar (rzadziej zwana: Wżdar)) oraz w Sudetach.
[edytuj] Afryka
Kilimandżaro (Tanzania) - 5895 m n.p.m
Pico del Teide (Wyspy Kanaryjskie) - 3718 m n.p.m.
[edytuj] Ameryka Północna
Popocatépetl (Meksyk) - 5452 m n.p.m.
[edytuj] Ameryka Południowa
Llullaillaco (Argentyna/Chile) - 6723 m n.p.m.
Guallatira (Chile) - 6060 m n.p.m.
Tupungatito (Chile) - 5640 m n.p.m.
[edytuj] Antarktyda
Erebus (Wyspa Rossa) - 3794 m n.p.m.
[edytuj] Australia i Oceania
Ruapehu (Nowa Zelandia) - 2800 m n.p.m.
[edytuj] Azja
Kluczewska Sopka (Rosja) - 4957 m n.p.m.
[edytuj] Wulkany we wszechświecie
Wulkany można znaleźć także na innych obiektach Układu Słonecznego, m.in. na Marsie (Olympus Mons), Io (księżycu Jowisza) czy Trytonie (księżycu Neptuna).
[edytuj] Wielkie erupcje wulkaniczne
Toba - 73.000 ± 4.000 lat temu
Santorini (Thira) - ok. 1450 r. p.n.e.
Wezuwiusz - 24 sierpnia 79 r.
Huaynaputina (Peru) - 19 lutego 1600 r.
Tambora - 11 kwietnia 1815 r.
Krakatau - 27 sierpnia 1883 r.
Mount St. Helens - 18 maja 1980 r.
[edytuj] Wulkanologia
Powstawanie wulkanów w strefie subdukcji
[edytuj] Powstawanie wulkanów
Występowanie wulkanów na Ziemi jest ściśle związane ze strefą młodej górotwórczości i z obszarami aktywnych trzęsień ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają wzdłuż ich krawędzi - na kontynencie oraz wzdłuż rowów oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa Południowa, Japonia, Filipin. Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Śródtlantyckim, na Islandii, w Wielkich Rowach Afrykańskich. Unikalną w czasach historycznych okazją do obserwacji narodzin wulkanu było powstanie wulkanu Paricutín w Meksyku oraz wysepki Surtsey u brzegów Islandii.
[edytuj] Zobacz też
Erupcja wulkanu
Z Wikipedii
Erupcja wulkanu, wybuch wulkanu (drugie określenie, ściślej to : gwałtowna erupcja, w praktyce używane jako synonim erupcji) - zjawisko wydostawania się na powierzchnię Ziemi lub do atmosfery jakiegokolwiek materiału wulkanicznego (magmy, materiałów piroklastycznych, substancji lotnych: gazów, par).
Ze względu na formę erupcji wyróżnia się:
erupcje centralne (erupcje punktowe) - najczęstszy obecnie typ erupcji, podczas której materiał wulkaniczny wydobywa się punktowo z krateru wulkanicznego lub jego najbliższego sąsiedztwa;
erupcje linearne (erupcje linijne, erupcje szczelinowe) - materiał wulkaniczny, głównie lawa bazaltowa wydobywa się wzdłuż szczelin w skorupie ziemskiej. W przeszłości geologicznej takie erupcje były powszechne, w ich wyniku powstały rozległe pokrywy lawowe (trapy);
erupcje podmorskie, które mają miejsce na dnie morskim, częstym ich produktem są lawy poduszkowe. W wyniku nagromadzenia materiałów wulkanicznych pochodzących z takich erupcji powstają wyspy wulkaniczne;
erupcje aeralne - znane z przeszłości geologicznej, polegały na wydobywaniu się magmy nie przewodem wulkanicznym, lecz na całej rozległej powierzchni, np. wskutek przetopienia skał nadkładu (nazwą erupcji aeralnej określa się również wybuch wielu wulkanów na jakimś obszarze, zasilanych ze wspólnej komory wulkanicznej);
hydroerupcje - spowodowane ciśnieniem pary wodnej powstałej w wyniku kontaktu wód powierzchniowych lub wód podziemnych z magmą lub rozgrzanymi przez nią skałami.
W zależności od rodzaju materiału wydostającego się podczas erupcji wyróżnia się:
efuzje (erupcje wylewne, erupcje lawowe) - wydobywa się lawa;
erupcje eksplozywne - wydobywają się materiały piroklastyczne i produkty lotne, ma to zazwyczaj gwałtowny charakter;
erupcje mieszane - dostarczają jednocześnie lawy, materiałów piroklastycznych i materiałów lotnych.
Wybuchom wulkanów często towarzyszą trzęsienia ziemi.
Wulkanizm - ogół procesów geologicznych, zachodzących na powierzchni Ziemi, związanych z wydobywaniem się lawy i innych materiałów z głębi skorupy ziemskiej.
Superwulkan - wulkan, który powstaje wskutek potężnej eksplozji magmy zalegającej w ogromnym zbiorniku kilka kilometrów pod powierzchnią Ziemi. Taka komora magmowa ma z reguły objętość kilkunastu tysięcy kilometrów sześciennych. Po erupcji superwulkanu pozostaje ślad w postaci zapadłego krateru - gigantycznej kaldery o średnicy kilkudziesięciu kilometrów. W odróżnieniu od zwykłych wulkanów, superwulkany są płaskie. Na powierzchni ziemi nad nimi przebiegają zjawiska hydrotermalne: gejzery, fumarole, solfatary. Magma zalegająca pod superwulkanem nie musi eksplodować, może ulec "wymrożeniu" w nieszkodliwy batolit. Może także dojść do spokojnego wylewu lawy, który będzie trwał miesiącami i będzie stosunkowo nieszkodliwy.
Erupcja superwulkanu może być nawet tysiące razy silniejsza od największych erupcji zwykłych wulkanów. Objętość wyrzuconego materiału wulkanicznego (magmy i materiałów piroklastycznych) przekracza 1000 km³. W skali zwanej Indeksem Eksplozywności Wulkanicznej (Volcanic Exposivity Index - VEI) erupcje takie mają największy stopień - VEI 8. Powodują one gigantyczne zniszczenia w promieniu setek, a nawet tysięcy kilometrów oraz wpływją na klimat całej Ziemi, wywołując z reguły epokę lodowcową z powodu olbrzymich ilości uwalnianych do atmosfery tlenków siarki, które tworzą cienki welon kwasu siarkowego naokoło planety odbijający słoneczne światło przez wiele lat.
Wybuch superwulkanu zdarza się na Ziemi średnio co 50-100 tysięcy lat. Erupcje takie nie zdarzyły się za ludzkiej pamięci - wiemy o nich dzięki badaniom geologicznym. Do tej pory znaleziono ślady kilkudziesięciu erupcji superwulkanów. Ostatni taki wybuch miał miejsce ok. 26,5 tysiąca lat temu (Taupo w Nowej Zelandii), natomiast wybuch wulkanu Toba na Sumatrze ok. 74 tys. lat temu postawił gatunek Homo sapiens na krawędzi zagłady, ograniczając populację ludzką do zaledwie kilku tysięcy osobników. Superwulkan w Parku Narodowym Yellowstone wybuchał ponad 2 mln lat, 1,3 mln lat oraz 640 tys. lat temu. I dlatego naukowcy wnioskują, że może on wybuchnąć w najbliższym czasie tj. w ciągu najbliższych kilku tysięcy lat, jak i w ciagu najbliższych kilkunastu lat, gdyż jego aktywność ostatnio wyraźnie wzrosła.
[edytuj] Znane superwulkany
kaldery Yellowstone: najnowsza - kolor fioletowy; starsze - kolor zielony
Wulkan błotny - wzniesienie w kształcie stożka lub krateru, utworzone w miejscu wydobywania się na powierzchnię błotnistej mieszaniny wody, iłu, piasku itp. Proces ten związany jest z przejawami wygasającego już wulkanizmu - wydobywaniem się gorącej wody lub pary wodnej.
Często aktywność wulkanów błotnych wiąże się z występowaniem złóż węglowodorów (np. ropy naftowej) i spowodowana jest ciśnieniem towarzyszących im gazów. Taki typ wulkanu błotnego zwany jest salsa.
Wulkany błotne występują na terenach wulkanicznych: Iran, Pakistan (Wyżyna Irańska), USA (Park Narodowy Yellowstone) lub roponośnych, m.in. w Rumunii czy na Kaukazie.
Łącznie na świecie znanych jest ok. 850 czynnych wulkanów, z których wiele znajduje się pod wodą. Największym skupiskiem aktywnych wulkanów jest Indonezja, gdzie 77 spośród 167 wulkanów miało erupcję w czasach historycznych. Nazwa "wulkan" pochodzi od wyspy Wulkan (od boga ognia Wulkana) na Morzu Śródziemnym.
Na początek zamieszczamy najważniejsze pojęcia dotyczące wulkanów.
Wulkan jest to miejsce na powierzchni Ziemi, w którym wydobywają się (lub wydobywały) z głębi Ziemi produkty wulkaniczne (erupcja). Wulkany występują jako pojedyncze wzniesienia lub tworzą górskie kompleksy wulkaniczne. Wulkan ma kanał, którym dopływają z głębi ziemi na powierzchnię produkty erupcji (lawa, materiały piroklastyczne, gazy wulkaniczne); lejkowato rozszerzony wylot kanału nosi nazwę krateru wulkanicznego. Kształt i rozmiary wulkanu zależą od ilości i jakości wyrzucanych z głębi Ziemi materiałów, a także od sposobu ich wydobywania się. Rozróżnia się:
wulkany eksplozywne, wyrzucające gwałtownie gazy i sypkie materiały wulkaniczne (gł. popioły) bez wylewu lawy. Wulkany te (zw. też tufowymi) mają kształt stożka oraz rozległy i głęboki krater.
wulkany wylewne (lawowe) dostarczają tylko ciekłej lawy, która się wydostaje z krateru bez większej eksplozji; kształt takiego wulkanu zależy od charakteru lawy;
przy wydobywaniu się lawy o małej lepkości (lawy zasadowej) powstają wulkany tarczowe, które tworzą płaskie góry o łagodnie (do 8 stopni) nachylonych stokach (do największych w. tarczowych należy Mauna Loa na Hawajach);
przy wydobywaniu się lawy lepkiej (kwaśnej) następuje jej spiętrzenie, powstają t.zw. kopuły lawowe (np.: Lassen Peak w Ameryce Płn.);
w przypadku wulkanów mieszanych (stratowulkanów) erupcje gazów i materiałów piroklastycznych występują na przemian lub jednocześnie z wylewami lawy. Wulkany takie mają kształt stożka, są zbudowane z naprzemianległych warstw tufów i pokryw lub potoków lawowych; w partiach szczytowych powstają często zagłębienia zwane kalderami.
Erupcja jest to wybuch wulkanu, wydobywanie się na powierzchnię Ziemi produktów wulkanicznych.: lawy, materiałów piroklastycznych (bomb i popiołów wulk., lapilli) oraz gazów i par. Erupcje centralne są związane z jednym punktem powierzchni Ziemi stanowiącym centrum wybuchu wulkanu; produkterm ich może być lawa (erupcje wylewne, lawowe), materiały piroklastyczne (e. eksplozywne) lub lawa i materiały piroklastyczne (e. mieszane). Erupcjom tego typu towarzyszy powstawanie stożka wulkanicznego. Erupcje linearne zachodzą wzdłuż szczelin, niekiedy znacznej długości. Produktem ich jest głównie lawa, zazwyczaj wydobywająca się spokojnie, bez wybuchów. W wyniku e. linearnych, bardzo rozpowszechnionych w ubiegłych epokach geol., powstały rozległe pokrywy lawowe, np. na Dekanie, w Patagonii. Erupcje podmorskie odbywają się na dnie mórz i oceanów. Stopniowe narastanie materiału wulkanicznego prowadzi do tworzenia się wysp wulkanicznych.
Lawa jest to magma wydobywająca się na powierzchnię Ziemi podczas erupcji wulk. i oddająca do atmosfery swe składniki lotne (np. parę wodną, dwutlenek węgla). Temperatura wydobywającej się lawy wynosi 1000-1400oC, temp.krzepnięcia - 600-700oC. Lawy bogate w krzemionkę (kwaśne) mają dużą lepkość, są mało ruchliwe, tworzą krótkie potoki lub kopuły lawowe (np. l. wulkanu Merapi na Jawie). Lawy ubogie w krzemionkę (zasadowe) mają małą lepkość, łatwo płyną, tworzą długie (do 50 km) potoki oraz pokrywy lawowe, zajmujące niekiedy obszary o powierzchni setek tysięcy km2 (np. w Patagonii, na Islandii). Lawy poduszkowe (gł. bazaltowe), zakrzepłe w postaci brył o kształcie spłaszczonych bochnów, powstają wskutek erupcji podmorskich pod wpływem gwałtownego stygnięcia pod wodą. Produktami krzepnięcia lawy są skały wulewne.
Materiały piroklastyczne są to materiały wyrzucane na powierzchnię ziemi podzczas wybuchu wulkanu. Powstają wskutek rozpylenia ciekłej lawy lub rozkruszenia skał wyrwanych podłoża wulkanu czy też z części dawnego stożka wulk. Do materiałów piroklastycznych należą bomby wulkaniczne, lapille, piaski i popioły wulkaniczne. Skały okruchowe powstałe z materiałów piroklastycznych noszą nazwę skał piroklastycznych. Zalicza się do nich m.in. brekcje wulk., aglomeraty, tufy.
Wybuchy wulkanów należą do najbardziej spektakularnych zjawisk przyrody. Gdy drzemiące przez dziesieciolecia góry nagle ożywają i rozżarzona lawa zaczyna spływać po stokach, człowiek po raz kolejny uświadamia sobie, jak mała jest jego moc w porównaniu z siłami natury.
Ludzie od wieków próbowali zrozumieć, dlaczego niektóre góry co jakiś czas plują ogniem. Starożytni grecy sądzili, że wulkany są siedzibą boga ognia Hefajstosa, gdzie kuł oręże dla ludzi i bogów. W ich wnęrzu miały odbywać się też walki gigantów i tytanów z bogami. Platon twierdził, że wulkany zasila podziemna rzeka Piryflegeton. Natomiast średzniowieczni uczeni arabscy tłumaczyli pożarami złóż siarki, smoły lub ropy naftowej.
Nazwę "wulkan" wprowadził do słownika geograf Bernhardus Valerius. Zaczerpnął ją z mitologii rzymskiej od boga Wulkana, symbolu żywiołu i siły destrukcyjnej. Tradycja mówi, że jego kult został wprowadzony przez Romulusa. Szczególnej czci doznawał Wulkan w Ostii, gdzie prawdopodobnie był głównym bogiem. Miał swego kapłana (Volcanalis) i święto - Volcanalia (23 sierpnia). W tym dniu wrzucano żywe rybki z Tybru (ofiara zastępcza za istoty, które Wulkan - żywioł mógłby pochłonąć). Bernhardus Valerius w swojej wydanej w 1650r. książce "Geographia generalis" po raz pierwszy podał położenie znanych wówczas wulkanów.
Bo najbardziej znanych wulkanów należy chyba zaliczyć Wezuwiusza, którego wybuch w roku 79 całkowicie zniszczył okoliczne miasta: Pompeje, Herakulanum i Stabiae.
Właściwości wulkanów
|
Zjawiska wulkaniczne najczęściej kojarzą się nam ze stożkową górą, z której szczytu wydobywa się dym i lawa. Tymczasem geolodzy wyróżniają trzy rodzaje erupcji: centralne, szczelinowe i arealne. Znakiem tych pierwszych są właśnie stożki wulkaniczne. Magma może także przedostawać się na powierzchnię ziemi długą szczeliną. W 1783 roku takie wydarzenie miało miejsce na Islandii, gdzie lawa rozlała się z pęknięcia długości 30 kilometrów i pokryła obszar 560 kilometrów kwadratowych. Jeżeli magma dociera do powierzchni ziemi nie kanałem lub szczeliną, ale wytryskuje na dużym obszarze, mamy do czynienia z erupcją arealną. Współcześnie, na szczęście, nie odnotowano takiego typu działalności wulkanicznej. Na świecie znajduje się około 450 czynnych wulkanów. Czynnych, czyli takich, o których wiemy, że wybuchały w przeszłości. Niektóre z nich to tak zwane wulkany drzemiące - nie wykazujące aktywności przez dziesiątki, a nawet setki lat. W 1302 roku nastąpiła erupcja Epomeo, znajdującego się na jednej z wysp morza śródziemnego. Wcześniej Epomeo drzemał przez... 2 tysiące lat. Wulkany, które w czasach historycznych były uśpione, zaliczamy do wygasłych. Taki jest na przekład francuski Owernia. Wulkanizm polega na wydobywaniu się z głębi skorupy ziemskiej poprzez szczeliny lub otwór centralny ciekłej lawy, materiałów piroklastycznych i gazów. W gazach najwięcej miejsca zajmuje para wodna, która stanowi 60-90 % ich masy, następnie dwutlenek węgla, azot, tlenek węgla, siarka, chlor oraz chlorki metali.
W różnych miejscach pod powierzchnią Ziemi występują podziemne komory, w których gromadzi się roztopiona wysoka temperaturą magma oraz gazy. Są to ogniska magmowe. Komory mają często postać tak zwanych batolitów, czyli wielkich pni magmowych, sięgających daleko w głąb naszej planety. Gdy taki zbiornik znajdzie się blisko powierzchni, gazy mogą wypchnąć jego zawartość w górę.
Kształt wulkanu zależy od rodzaju materiału, jaki jest z niego wyrzucany.
Magma wydobywająca się na powierzchnię ziemi to lawa. Jej płynność zależy od składu chemicznego i temperatury. Na ogół im mniejsza zawartość kremionki (SiO2) i alkalitów (tlenki potasu i sodu), tym większa ruchliwość lawy. Oprócz wymienionych wyżej związków występują w niej też tlenki żelaza, wapnia, magnezu i inne składniki. Wybuchy wulkaniczne tworzą na powierzchni Ziemi różne formy i mają rozmaity przebieg: spokojny lub gwałtowny, a nawet katastrofalny. Jest to zalezne od wydobywajacej się lawy, tj. jej lepkości, ruchliwości, temperatury i ciśnienia gazów. Prędkość, z jaką lawa wypływa, może się wahać od kilku do trzydziestu kilometrów na godzinę. Wszystko zależy od jej płynności i nachylenia zbocza. Na stokach Wezuwiusza i Etny obserwowano początkowe prędkości strumieni lawy 3.6 - 7.2 km/h, a przy wybuchu Mauna Loa (Hawaje) - od 30 km/h (1850) do 40 km/h (1942). Zastygająca lawa przemienia się w skały, nazywane skałami magmowymi wylewnymi. Najpospolitszymi z nich są bazalty. Materiały piroklastyczne mogą być wyrzucane w czasie wybuchów na znaczną wysokość; zależy to zarówno od siły wybuchu jak i wielkości wyrzucanych materiałów. Najbliżej miejsca wybuchu opadają duże bloki skalne. W czasie niektórych wybuchów Wezuwiusza obserwowano kilkutonowe bloki wyrzucane na wysokość stu metrów; spadały one w odległości kilkudziesięciu metrów od krateru; niekiedy te olbrzymie bloki znajdowano w odległości stu kilkudziesięciu, a nawet dwustu metrów. W czasie jednego wybuchu wulkanu Cotopaxi w Ekwadorze blok kilkunastotonowy został wyrzucony na odległość ponad dziesięciu kilometrów. Podczas wybuchu Krakatau w roku 1883 małe bomby wulkaniczne wyrzucane na wielkie wysokości, spadały w odległości kilkudziesięciu kilomętr6w. Popioły wulkaniczne znajdowano w odległościach dochodzących do 2500 km, a najdrobniejsze pyły okrążyły Ziemię wywołując w ciągu kilku miesięcy różne efektowne zjawiska optyczne w atmosferze, jak np. niesamowicie barwne zachody słońca. Popioły wulkaniczne wyrzucone w czasie wybuchu Wezuwiusza w roku 1906 dotarły aż nad Bałtyk.
Zjawiska towarzyszące erupcjom. Szczyt Wezuwiusza jak gdyby płonął potężnym ogniem, a stoki góry rozświetlały dziesiątki ognisk rozżarzonej lawy. Wysoko rozszalała się potężna burza elektryczna, dająca niezwykłe efekty świetlne. Roczna produkcja law na kontynentach przekracza 6 km3, a wylewy law podmorskich sięgają 20 km3 rocznie. Odległość między czynnymi wulkanami jest wprost proporcjonalna do grubości litosfery.współczesna aktywność wulkaniczna na globie ziemskim koncentruje się w czterech strefach. Należą do nich:
Przedstawiona niżej mapa obrazuje rejony aktywności wulkanicznej na Ziemi.(126 kB) |
TYPY WULKANÓW !!!!
Zasadniczo podział wulkanów można przeprowadzić ze względu na:
Wiele wulkanów stało się słynnych poprzez mity lub legendy, inne przez zniszczenia jakie poczyniły.
Pierwszy zarejestrowany wybuch wulkanu miał miejsce w 475 r.p.n.e. Był to wybuch Etny.
Od tego czasu wulkan ten wybuchał już 250 razy. Etna jest jednym z największych wulkanów kontynentalnych. Podstawa wulkanu jest wymiarów 60 x 40 km. W przeciwieństwie do Wezuwiusza, wulkan Etna na Sycylii jest niegroźny. Co prawda w 122 r. n.e. zniszczył całkowicie miasteczko Katania, a w 1979 r. nastąpiła jego niezwykle gwałtowna erupcja, lecz nigdy nie wywołał takich strat w ludziach ani zniszczeń jak Wezuwiusz. Obydwa wulkany wiele różni: magma pod Etną jest bardzo płynna, więc gazy łatwo z niej uchodzą, podczas gdy gęsta i lepka lawa Wezuwiusza zatrzymuje je, co było właśnie przyczyną tragedii w 79 r.
Jedną z najbardziej dramatycznych erupji Etny miała miejsce w 1669 r. Poprzedziło ją trzęsienie Ziemi i spowodowało wielkie uszkodzenia w Nicolosi odległej o 10 km. Erupcja rozpoczęła się 11 Marca jako 12 km szczelina. W 12 kwietnia potoki lawy dotarły do murów Catanii. Duże części miasta zostały zniszczone. Lawa dotarła do morza 23 Kwietnia. Erupcja zakończyła się 15 Czerwca. Etna liczy sobie około 600 000 lat . Najstarsze lawy znalezione u jej podstawy powstały w trakcie wybuchu przed 300 000 lat. Pomiędzy 18 000 - 5000 lat lemu 4 główne centra wulkaniczne kontunuowały konstruowanie Etny i jej trzech kalder. Depresja Valle dle Bove została uformowana ok. 5000 lat temu na wschodniej stronie wulkanu, przez zapadnięcie warstwy wierzchniej pod wpływem grawitacji. Wynurza się z dna morskiego i wznosi się na wysokość 3340 m. nad wschodnim wybrzeżem Sycylii. Seryjne wybuchy są przyczyną jej złożonej budowy: mnóstwa stożków wtórnych, otworów i kraterów w kraterach. Etnę na Sycylii, największy czynny wulkan Europy, blisko dziewiąć miesięcy w roku przykrywa warstwa śniegu.
Kolejnym ze znanych wulkanów jest niewątpliwie Wezuwiusz. Położenie 40.8N, 14.4E. Wulkan ten zazwyczaj drzemie 11- 40 lat i nagle wybucha.
Odnotowano jednak okres spokoju trwający półtora wieku. W latach 5960 p.n.e. i 3580 p.n.e. Wezuwiusz wybuchał dwa razy, a co za tym idzie jest najstarszym zarejestrowanym wybuchem wulkanu. Większość erupji poprzedzana jest trzęsieniami ziemi. Trzęsienie ziemi z roku 69 n.e. poprzedziło największą erupcje Wezuwiusza w 79 roku n.e. Wtedy to Herakulanum zostało zalane warstwą błota (o grubości 23m) spływającego z jego stoków , a Pompeje przysypane warstwą popiołu i pumeksów grubości 7 metrów. W Pompejach zginęło około 2000 ludzi. Wezuwiusz, wznoszący się do 1277 m. n.p.m., nie osiąga nawet połowy wysokości Etny, lecz lepkość jego lawy sprawia, że częściej wybucha. Z wielkiego krateru głównego stale unoszą się siarczane wyziewy, a niedaleko szczytu nietrudno znaleźć skały tak gorące, że można gotować na nich jajka. Ostatni okres aktywności Wezuwiusz przypada na lata 1913-1944.
W bliższych nam czasach największym wybuchem wulkanu była erupcja wulkanu Krakatau, położonego na małej wysepce pomiędzy Sumatrą a Jawą. Powierzchnia 10,5 km2, wysokość 813 m n.p.m. . Krakatau obudził się w 1883 roku po 199 latach uśpienia. 
Eksplozja dosłownie wysadzila w powietrze dwie trzecie wyspy. Popioły spadły nawet na oddalony o 2500 kilometrów statek "British Empire". Huk słychać było na odległej o 4800 kilometrów wyspie Rodriguez. Wynosił na wysokość 30 kilometrów pył zasnuł Ziemię, utrzymywał się ponad rok i przez długie tygodnie powodował takie dziwaczne zjawiska atmosferyczne, jak niebieskie zabarwienie słońca lub zielony kolor księżyca. Z powodu wybuchu i powstałej w jego wyniku olbrzymiej 36-metrowej fali, która obiegła połowę kuli ziemskiej, życie straciło około 40 tysięcy osób. Następne większe wybuchy w latach: 1927-1929, 1950-1952, 1972-1973.
Stromboli jest jedną z wysp wulkanicznych Włoch. Położenie 38.8N, 15.2E.
Wyspa ma 2km średnicy i 900m n.p.m .Wznosi się na 3000m powyżej dna Morza Tyrreńskiego. Stromboli jest jednym z najbardziej aktywnych wulkanów Ziemi. Nieprzerwane erupcje trwały przez prawie 2000 lat (niektórzy wulkanodzy sugerują 5000 lat).
Większość erupcji Stromboli składa się z małych gazowych eksplozji, które miotają żarzące się kropelki lawy powyżej brzegu krateru. Kilkanaście eksplozji pojawia się każdej godziny. Większe erupcje i wypływy lawy są mniej częste. W 1919 roku czworo ludzi zostało zabitych i dwanaście domów zostało zniszczonych przez bloki skalne, niektóre o masie 50 ton. Kiedy ten typ erupcji jest obserwowany na innych wulkanach jest nazywany jako erupcja strombolijska.
W maju 1980 na wybrzeżu stanu Waszyngton 
wybuchł po raz pierwszy od 123 lat wulkan na górze św. Heleny. Wybuch tan był tak potężny jak 30000 bomb atomowych. Wulkan, który był nieaktywny od 1857 r., zaczął wydzielać opary po serii trzęsień ziemi w marcu 1980 r. Przepowiednia U.S. Geological Survey z 1978 r., że wulkan wybuchnie w ciągu następnych 100 lat albo nawet przed końcem tego stulecia sprawdziła się. Wybuch trwał 9 godzin, jednak nie spowodował dużych strat w ludziach ponieważ został przewidziany i zdążono ewakuować ludność z zagrożonych rejonów.
Pisząc o znanych wulkanach, nie można pominąć dwóch wulkanów hawajskich, Mauna Kea i Mauna Loa (położenie 19.5N, 155.6W). Są one, licząc od podstawy, największymi górami świata. Wygasły wulkan Mauna Kea - najwyższy szczyt Hawajów - wznosi się na 4205 m ponad poziom morza. Z częścią podwodną mierzy 10200m. 
Czynny Mauna Loa osiąga całkowitą wysokość 9000 m, wyrastając nad poziom morza na 4169 m. Na wschodnim zboczu Mauna Loa znajduje się osobny krater Kilauea (z jeziorkiem lawowym Halamaumau). Mauna Loa wybuchał więcej niz 35 razy odkąd wyspa została odkryta na początku XIXw. Mauna Loa ostatni raz wybuchał w 1984 r. Wierzchołek i część wschodnią stoków Mauna Loa zajmuje park narodowy Volcanoes. Mauna Loa jest jednym z 15 wulkanów monitorowanych przez organizację "International Decade Volcano", ponieważ stanowi poważne zagrożenie dla pobliskich miast Hilo i Kona. Te hawajskie olbrzymy są najlepszym dowodem na siłe zjawisk wulkanicznych.
Batolit, grec. bathys = głęboki, lithos = skała - ciało skalne powstałe przez intruzję magmy, złożone ze skał głębinowych, zajmujących bochenkowatą przestrzeń o znacznych rozmiarach, od kilku do kilkuset km wszerz i wzdłuż, kilku km wzyż.
Barranco (czyt.barranko), z hiszp. - bruzdy erozyjne na stożka wulkanicznego.
Bomba wulkaniczna - bryła zakrzepłej lawy, wyrzuconej w czasie wybuchu wulkanu i spadającej na ziemię.
Efuzja, wylew lawy - wydobywanie się lawy i jej rozlewanie.
Erupcja wulkanu - gwałtowne wydobywanie się lawy lub gazów wulkanicznych z wulkanu.
Fumarola - gorące (od 200 do 800 o C) wyziewy różnych gazów wulkanicznych, między innymmi pary wodnej, chlorowodoru, dwutlenku sierki, jako objaw działalności powulkanicznej.
Góra wulkaniczna - góra powstała ze skał wulkanicznych i piroklastycznych, law, popiołów wulkanicznych bezpośrednio wskutek działalności wulkanu i procesów niszczących pierwotne formy wulkaniczne.
Intruzja - wdarcie się magmy między skały w skorupie ziemskiej, bez wydostawania się jej na zewnątrz.
Kaldera - rozległa kotlina w miejscu dawnego wulkanu, powstała przez zapadanie się skał nad wypróżnionym ogniskiem wulkanicznym lub przez wielokrotne poszerzenia krateru wskutek gazowych eksplozji.
Krater wulkaniczny - wklęsła forma w kształcie kotła na wierzchołku góry wulkanicznej, w miejscu gdzie na powierzchni wychodzi komin wulkaniczny, którym wydobywają się gazy wulkaniczne i lawa.
Lakolit, lakkolit, grec. lakkos = cysterna - ciało skalne powstałe przez intruzję magmy, złożone ze skał głębinowych, zajmujących przestrzeń w kształcie soczewki lub grzybka.
Lapilli - drobne bryłki zakrzepłej lway, wyrzuconej w czasie wybuchu wulkanu w powietrze i opadającej na ziemię.
Lawa - płynny stop powstały z magmy wskutek jej przemieszczenia w pobliże powierzchni terenu, gdzie nie podlega już ciśnieniom panującym w głębi Ziemi, przez co następuje wydzielanie się gazów.
Maar - wulkaniczny krater eksplozywny, tj. powstały wskutek wybuchu gazów wulkanicznych, zazwyczaj bez wylewu lawy, sięgający w skały, przez które przebiły się gazy.
Magma, grec. magma = ciasto - gorący, znajdujący się w głębi Ziemi stop glinokrzemianów i innych związków chemicznych z rozpuszczonymi w nim gazami, pozostający pod olbrzymim ciśnieniem.
Materiały piroklastyczne - materiały wyrzucane na powierzchnie ziemi podczas wybuchu wulkanu. Dzielimy je na pyły, piaski i popioły, lapille (wielkość od ziarnka grochu do orzecha włoskiego), bomby wulkaniczne ( kamienie i głazy o obłych kształtach) oraz bloki skalne.
Mofeta - wyziewy chłodnych gazów powulkanicznych, głównie bezwodnika węglowego, bez większej obfitości pary wodnej.
Obsydian - odmiana szkliwa wulkanicznego bogatego w krzemionkę. Zazwyczaj czarny i połyskliwy, powstaje z bardzo szybko stygnącej lawy.
Ognisko wulkaniczne - bochenkowate lub soczewkowate występowanie płynnej magmy w obrębie litosfery. Wbrew dawnym poglądom wylewy wulkaniczne nie pochodzą z płynnego wnętrza Ziemi, lecz z ognisk wulkanicznych, znajdujących się stosunkowo płytko pod jej powierzchnią.
Plutonizm - ogół geologicznych procesów polegających na podziemnym przemieszczaniu się magmy i tworzeniu z niej skał głębinowych.
Popiół wulkaniczny - materiał skalny grubości piasku lub pyłu, powstały w czasie wybuchu wulkanu po części z rozpylonej lawy, po części ze starszych skał, przez które przebijaja się gazy wulkaniczne.
Pumeks - porowata skała powstająca z zastygłej lawy bogatej w gazy.
Skała głębinowa, s.plutoniczna - skała magmowa powstała w głębi skorupy ziemskiej przez powolne krzepnięcie magmy.
Skała magmowa - skała powstała przez zastygnięcie magmy lub lawy. Większość skał magmowych ma strukturę krystaliczną, choć niektóre są szkliwem lub mają strukturę porfirową. Przeważnie im wolniejszy jest proces krzepnięcia magmy, tym lepiej uformowały się kryształy, czemu sprzyja również przemieszczanie się gazów w magmie lub lawie. Skały metamorficzne i niektóre osadowe mają również strukturę krystaliczną, ale dadzą się odróżnić od skał magmowych albo po warstwowaniu, albo po teksturze łupkowej.
Skała piroklastyczna - skała osadowa powstała z materiałów wyrzuconych w powietrze w czasie wulkanicznego wybuchu i osadzonych na powierchni terenu lub na dnie zbiornika wodnego.
Skała wulkaniczna, s.wylewna, s.efuzywna - skała powstała przez zastygnięcie lawy, która się wydobyła n a powierzchnię terenu lub zastygła blisko pod nią w warunkach niskiego ciśnienia. Skały wulkaniczne mają najczęściej strukturę porfirową, niektóre są szkliwami, nierzadko silnie porowatymi (pumeks).
Solfatara - mniej gorące (100 - 200o C) wyziewy gazów wulkanicznych, głównie pary wodnej, dwutlenku siarki i siarkowodoru.
Stożek przybyszowy, stożek pasożytniczy - mały stożek wulkaniczny na skłonie dużego stożka głównego lub u jego podnóża.
Stożek wulkaniczny, stratowulkan - góra wulkaniczna w kształcie ściętego stozka, o dość łagodnych stokach, wytworzona przez wylewy lawy na przemian z obfitym opadem popiołów i bomb wulkanicznych.
Szkliwo wulkaniczne - skała wulkaniczna, która powstała przez prędkie krzepnięcie lawy, tak że nie mogły wytworzyć się kryształy.
Szyja wulkaniczna, rdzeń wulkaniczny - góra twardziel powstały wskutek znacznie większej odporności lawy zakrzepłej w kominie wulkanicznym niż sąsiadujących z nią skał.
Wulkan - miejsce wydobywania się lawy i gazów wulkanicznych. Termin ten stosuje się równieź, choć niesłusznie, do form terenu, powstałych wskutek działalności wulkanu. Wulkanem czynnym nazywa się taki, który ustawicznie lub sporadycznie przejawia swą działalność, drzemiącym - taki, który w historycznych czasach działał, ale od dłuższego czasu nie przejawia działalności. Wygasłym - taki, który w czasach historycznych nie był czynny.
Wulkan tarczowy - góra wulkaniczna o bardzo szerokim, spłaszczonym wierzchołku i połogich stokach. Powstaje wskutek wylewu bardzo gorących płynnych law zasadowych.
Wulkan dzwonowy (mamelon) - góra wulkaniczna o kształcie przypominającym dzwon, o stromych stokach z wyraźną stopą i stosunkowo szerokim wierzchołkiem. Powstaje wskutek wylewu law mało płynnych, przeważnie kwaśnych.
Wulkanizm - ogół procesów związanych z wydobywaniem się lawy i innych materiałów z głębi skorupy ziemskiej na jej powierzchnię, pod wpływem procesów endogenicznych, tj. wyzwalanych siłami z wnętrza Ziemi.
25
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Scenariusz zajęć, Studia Pedagogiczne, scenariusze
andragogika - scenariusz zajec, Studia Pedagogiczne, scenariusze
scenariusz Ł 4, Studia Pedagogiczne, scenariusze
Scenariusz Ł 3, Studia Pedagogiczne, scenariusze
jesienne ptaki, Studia Pedagogiczne, scenariusze
Eksperyment, Studia Pedagogiczne, scenariusze
Cele poznawcze, Studia Pedagogiczne, scenariusze
Przyroda Asi O., Studia Pedagogiczne, scenariusze
podroz po polsce, Studia Pedagogiczne, scenariusze
scenariusz kubus puchatek, Studia Pedagogiczne, scenariusze
Scenariusz Ł 2, Studia Pedagogiczne, scenariusze
Budowa Ziemi, Studia Pedagogiczne, scenariusze
Scenariusze lekcji, Studia Pedagogiczne, scenariusze
SCENARIUSZ ZAJĘĆ POZALEKCYJNYCH-zabawy ruchowe, STUDIA PEDAGOGIKA OPIEKUŃCZO - RESOCJALIZACYJNA, RÓŻ
gdy-dorosne-bede-listonoszem 72680, studia pedagogika, magisterka, semestr IV, praktyki, scenariusz
Scenariusz zajęć pokazowych, studia pedagogika, magisterka, semestr IV, Nowy folder, mali badacze, p
Scenariusz zabaw integracyjnych dla 7latków, STUDIA PEDAGOGIKA opiekuńczo-wychowawcza z terapią ped
Scenariusz zajecia PEDAGOGIKA ZABAWY, Studia (pedagogika, psychologia), pedagogika zabawy
scenariusz, Studia, Pedagogika
więcej podobnych podstron