II. ŹRÓDŁA PRAWA

Pojęcie źródeł prawa

• prawo - jako system norm, norma - jako nakaz lub zakaz określonego postępowania

• źródłem - akty organów władzy publicznej; źródła powszechnie obowiązujące: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia i akty prawa miejscowego - akty prawotwórcze

• normatywna koncepcja źródeł - przepisy + reguły interpretacyjne

• akty normatywne - zawierające generalno-abstrakcyjne normy prawne

• akty stosowania prawa - rozstrzygające konkretne sprawy, zawierające normy konkretno-indywidualne

KONSTYTUCJA

• wyróżnia się szczególną treścią, szczególną formą i szczególną mocą (najwyższe miejsce w systemie prawa stanowionego)

• podstawa całego systemu prawa - przedmiotem jej regulacji są najważniejsze kwestie, w dużym stopniu determinuje materialną treść i sposób stosowania prawa

• przesądza o sposobie tworzenia prawa

• aspekt pozytywny - jej normy konkretyzowane w ustawach i innych aktach

• aspekt negatywny - akty normatywne niższego rzędu muszą być z nią zgodne

• zawiera normy bezpośrednio wiążące - określające w sposób w miarę jednoznaczny zachowanie adresata oraz normy programowe, wyznaczające jedynie ogólny kierunek działania organów państwa

• przepisy Konstytucji - wysoki stopień ogólności, o charakterze zasad - głównych rozstrzygnięć zawartych w Konstytucji, które w sumie składają się na charakter państwa

• instytucje - zespół norm powiązanych ze sobą dla realizacji określonego celu

Specyfika wykładni:

• instrumentalne uzasadnianie obowiązywania norm - wywodzenie z obowiązujących norm lub ich zespołów innych, którym przypisuje się walor konstytucyjnego obowiązywania; odwoływanie się do argumentów aksjologicznych, założeń teoretycznych

• w ramach Konstytucji - wewnętrzna hierarchia norm

• Trybunał Konstytucyjny - stanowiąc rozstrzygnięcia o charakterze precedensowym przesądza o określonej wykładni; jego sędziowie podlegają tylko Konstytucji

• pełni funkcję negatywnego ustawodawcy - określa, jakie normy prawne są niezgodne z Konstytucją; przesądza o sposobie rozumienia aktów podkonstytucyjnych

• w procesie stosowania prawa - wykładnia ustaw w zgodzie z Konstytucją; w razie wątpliwości - interpretacja zgodna z Konstytucją; sądy nie mogą same oceniać konstytucyjności ustaw

RATYFIKOWANE UMOWY MIĘDZYNARODOWE

• monizm prawa międzynarodowego - istnieje jeden system prawny, którego źródłami są akty prawa międzynarodowego i krajowego; akty prawa międzynarodowego działają w systemie prawa krajowego wprost, nie trzeba podejmować szczególnych dodatkowych czynności; akty te mają wyższą moc od prawa krajowego - Konstytucja: uznanie wprost źródła prawa międzynarodowego za źródło prawa polskiego

• recepcja ratyfikowanych umów do prawa krajowego poprzez ich transformację

• zasada bezpośredniego stosowania umów, z wyjątkiem tych, których stosowanie uzależniono od wydania ustawy

• związanie postanowieniami umowy organów władzy publicznej, rozstrzygnięcia w oparciu o postanowienia umów

• umowy ratyfikowane za zgodą parlamentu - pierwszeństwo przed ustawami; ratyfikowane przez Prezydenta samodzielnie - moc mniejsza niż ustaw, ale pierwszeństwo przed aktami wykonawczymi

USTAWA

• akt prawny zawierający generalno-abstrakcyjne normy (znaczenie materialne), uchwalany przez Sejm przy udziale Senatu (znaczenie formalne)

• żaden inny organ nie może stanowić ustaw - wyłączność ustawodawcza parlamentu

• ogólna kompetencja prawodawcza - jako podstawa działalności ustawodawczej; ustawodawca może regulować wszelkie sprawy przez siebie wybrane

• granice wyznacza Konstytucja - zakaz stanowienia ustaw normujących materie przez Konstytucję niedowolone

• ustawa jako podstawowa forma działalności prawotwórczej w państwie

• zasada wyłączności ustawowej - określone materie regulowane wyłącznie w formie ustawy: normowanie sytuacji prawnej jednostki i innych podmiotów, normowanie podstawowych elementów ustroju władz publicznych

• rozstrzygnięcia o charakterze podmiotowym - zawarte w ustawie, nawet jeśli dopuszcza się normowanie pewnych kwestii w rozporządzeniach

ROZPORZĄDZENIA

• akt normatywny wykonawczy w stosunku do ustaw

• wydawany przez organy wskazane w Konstytucji: Prezydenta RP, Radę Ministrów, Prezesa RM, ministrów (resortowych), przewodniczących określonych w ustawie komitetów, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji - katalog zamknięty, ustawodawca nie może wskazać innego adresata upoważnienia

• na podstawie szczegółowego upoważnienia (w każdym przypadku - konieczność wskazania organu i szczegółowego określania materii) zawartego w ustawie i w celu jej wykonania - zakaz udzielania upoważnień ogólnych, blankietowych

• w celu wykonania ustawy - rozporządzenia normują tylko takie sprawy, które są uregulowane w ustawie, a które służą realizacji tych samych celów

• treść upoważnienia - formułowana w sposób jednoznaczny

• upoważnienie - zakres spraw przekazanych do regulacji i wytyczne dotyczące treści rozporządzenia = ustawodawca musi określić organ upoważniony, określić zakres materii normowanej w rozporządzeniu, wyznaczyć (do pewnego stopnia) treść aktu lub sposób uczynienia użytku z kompetencji do jego wydania

• rozporządzenie nie może wkraczać w sferę materii prawnych regulowanych innymi ustawami, przekształcać ich treści, dokonywać modyfikacji

• zakaz subdelegacji

• rozporządzenie jako jedyny rodzaj powszechnie obowiązującego aktu wykonawczego

ROZPORZĄDZENIE Z MOCĄ USTAWY

• akty normatywne powszechnie obowiązujące o szczególnym charakterze (na podst. art. 234)

• wydawane przez Prezydenta na wniosek RM w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie - podlegają zatwierdzeniu na najbliższym posiedzeniu Sejmu

• mogą określać: zasady i zakres działania organów władzy publicznej, zakres, w jakim mogą być ograniczone wolności i prawa człowieka, zasady wyrównywania szkód z tego tytułu powstałych

• wkracza w sferę praw człowieka jedynie w niezbędnym zakresie, zawiera mechanizmy zmierzające do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa

• moc prawna = zwykłym ustawom

• nie powinny uchylać, zmieniać ustaw, powinny być zgodne z Konstytucją i umowami ratyfikowanymi za zgodą w ustawie

• ograniczony zakres przedmiotowy

AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO

• charakter generalno-abstrakcyjny, obowiązują na obszarze działania organów, które je wydają

• wydają: organy samorządu terytorialnego, terenowe organy administracji rządowej

• konieczne upoważnienie zawarte w ustawie (ustawa o samorządzie terytorialnym)

AKTY PRAWA WEWNĘTRZNEGO

• charakter wewnętrznie obowiązującym; adresowane wyłącznie do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu akt, tylko te jednostki są nimi związane

• akty służące przede wszystkim sprawnemu funkcjonowaniu administracji rządowej

• mimo braku wyraźnego zakazu, obowiązuje zakaz subdelegacji

• adresatami nie mogą być obywatele ani podmioty prawa publicznego i prywatnego

• wymóg zgodności z obowiązującym prawem

• szeroka definicja podległości organizacyjnej: NBP

• uchwały RM - o charakterze kolegialnym, mogą mieć charakter samoistny; adresatami - jednostki organizacyjnie podległe; nie mogą wkraczać w materię regulowaną ustawowo; nie mogą stanowić podstawy dla wydawania decyzji administracyjnych czy orzeczeń sądowych

• zarządzenia premiera i ministrów - zawierające generalno-abstrakcyjne normy prawne, mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy, mają regulować działania całej administracji rządowej lub poszczególnych jej działów

• katalog uprawnionych - otwarty, o upoważnieniu decyduje ustawodawca zwykły

Cechy systemu źródeł prawa

• zawiera pozytywistyczny sposób rozumienia prawa - prawo powstaje przez akt jego stanowienia przez podmiot i w formach w Konstytucji przewidzianych

• polski system - el. niepozytywistyczne; niekiedy treść prawa zdeterminowana aksjologicznymi podstawami

• hierarchiczne uporządkowanie - norma niższej rangi powinna być zgodna z normą rangi wyższej

• otwartość systemu - możliwość przekazania organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów państwa w niektórych sprawach

• normatywny charakter Konstytucji - nakaz bezpośredniego stosowania; ostateczny charakter konstytucyjności prawa

III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PAŃSTWOWOŚCI

Początkowe partie Konstytucji

• jedynie ustalanie ogólnego kierunku interpretacji - ustalanie znaczenia norm szczegółowych

• wyrażanie generalnych zasad, których stosowanie, ze względu na wysoki stopień abstrakcji, wzbudzać może trudności

• normy programowe - o znacznie ogólniejszym, pojemniejszym charakterze; znaczenie dla konstruowania norm konstytucyjnych

Zasady ustrojowe

RP wspólnym dobrem wszystkich obywateli

• treści mobilizujące i edukacyjne

• każdy obywatel może korzystać z wszystkich urządzeń i instytucji RP

• każdy winien w miarę swych możliwości przyczyniać się nie tylko do niewzruszalnego trwania instytucji, ale przejawiać wysiłki zmierzające do ich rozwoju i rozszerzenia

• państwo jako wspólne dobro przerasta aparat władzy publicznej - rozumiane jako swoiste zrzeszenie obywateli, w którym są oni członkami pewnej wspólnoty obywatelskiej

RP państwem demokratycznym

• wskazanie na Naród/lud jako piastuna i/bądź źródło władzy publicznej

• władza Narodu władzą suwerenną (zwierzchnią) → wykonywać władcze funkcje publiczne mogą jedynie takie czynniki, które są w stanie powołać się na legitymację (upoważnienie) Narodu

• dopuszczenie funkcjonowania wszelkich form kontroli obywatelskiej nad działalnością czynników sprawujących władzę

• uznawanie i sankcjonowanie form, przez które zamieszkujący państwo obywatele mogą artykułować postulaty, wyrażać interesy, manifestować potrzeby, formułować wolę co do kierunku rozwiązania problemów

• powinny funkcjonować mechanizmu legitymowania władzy publicznej przez Naród

• działalność swobodna, nieskrępowana obywateli, o statusie ludzi wolnych, niezależnych w egzystencji od państwa - wolnościowy status obywateli

RP państwem prawnym

• postępowanie ludzi winno być określone przez reguły prawa, te zaś powinny przypisywać funkcjonariuszom publicznym możliwie niewielki zakres swobodnego uznania przy stosowaniu prawa w toku wykonywania czynności urzędowych - podejmowanie działań wyłącznie na podstawie wyraźne przyznanych kompetencji

• zasada praworządności - działanie organów jedynie na podstawie i w ramach kompetencji

• na obywatelach - jedynie obowiązek nienaruszania prawa

• właściwe wykonywanie czynności władczych - zabezpieczone przez rozbudowane instytucje kontrolujące

• standardy państwa prawnego - na podstawie porozumień, konwencji i paktów międzynarodowych: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych (1966) + odpowiednie konwencje europejskie

• właściwości formalne systemu prawa - jasność, co jest prawem i gdzie prawo można „odnaleźć”, jasność co do procedur tworzenia, ustalania treści i dostępności prawa

• przepisy - sformułowane w sposób zrozumiały i jednoznaczny

• zakaz retroaktywności prawa

• wymóg konstruowania takich rozwiązań prawnych, które są adekwatne do celu im stawianego (aby środki nie przerastały celu)

RP państwem urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej

• państwo odgrywa aktywną rolę w życiu społecznym

• władza zobowiązana do interwencji, korygowania (czasem sterowania) przebiegiem życia społecznego - stwarza obywatelom w miarę równe szanse do zajmowania i utrzymywania właściwego i stosownego miejsca w życiu społecznym

• tworzenie osłon, pewnych preferencji dla określonych kategorii osób ≠ przekreślanie na siłę wszelkich nierówności; nie jest też tożsame z państwem opiekuńczym

• zasada subsydiarności - wymóg uznawania właściwości do rozwiązania określonych kwestii w pierwszym rzędzie przez te podmioty, które kwestiom tym są najbliższe

• ponadto - społeczna, ale rynkowa gospodarka

RP państwem jednolitym

• 1 system organów - bez funkcjonowania na terytorium RP organów innych państw

• decentralizacja władzy (wprowadzenie dla potrzeb zarządu państwowego okręgów terenowych), wprowadzenie samorządu terytorialnego (uznanie ludności zamieszkującej tereny poszczególnych jednostek za „wspólnoty mieszkańców” i powierzenie im zadań publicznych)

• funkcjonowanie dużych i o sporych kompetencjach jednostek samorządowych - regionalizm; regiony - jednostki terytorialne, w których następuje mniej więcej bilansowanie społecznych potrzeb z możliwościami ich zaspokojenia

RP państwem podzielonej władzy

• funkcja ustawodawcza (stanowienie norm prawnych), funkcja wymierzania sprawiedliwości (rozstrzyganie sporów prawnych przez organ niezwiązany z podmiotami spór wiodącymi), funkcja wykonawcza (realizacja ustaw, podjęcie działań na odcinku nieuregulowanym ustawowo - inicjatywa)

• postulat funkcjonalnego połączenia podziału władzy z trójpodziałem w sensie organizacyjnym

• Sejm i Senat - ustawodawcze, Prezydent i RM - wykonawcze, sądy i trybunały - sądownicze

• wymóg zapewnienia równowagi władz - każda z nich winna posiadać odpowiednio doniosłe kompetencje i stanowisko, niedopuszczalność występowania między nimi układów nadrzędności i podporządkowania

• postulat współdziałania władz; wszystkie trzy władze muszą funkcjonować przy pewnym minimum wewnętrznych powiązań

• rozgraniczenie kompetencji - przyjęcie trojakiego domniemania kompetencji - pewna norma generalna wskazująca, ze dana funkcja wykonywana jest przez wskazany organ jako reguła, ale nie bez wyjątków

• uprawnienia organów jednej władzy do podejmowania czynności z zakresu innej jest wyjątkiem od zasady rozgraniczenia - interpretowane zawężająco; TK jako rozstrzygający w sytuacjach problemowych

• rozdział kompetencji jako reguła

RP państwem o społecznej gospodarce rynkowej

• funkcjonowanie praw rynku

• społeczność gospodarki - dopuszczalność korygowania praw rynku przez państwo w celu uzyskania realizacji określonych potrzeb społecznych

• wolność działalności gospodarczej - wolność każdego do podejmowania produkcji i wprowadzania do obrotu wszelkiego rodzaju dóbr i usług przy posługiwaniu się tolerowanymi przez prawo formami tej aktywności; równość podmiotów gospodarczych

• prywatna własność - konstytucyjny zakaz przeprowadzania nacjonalizacji

• solidarność, dialog, współpraca partnerów społecznych

• funkcja wychowawczo-mobilizująca, a nie jednoznaczna norma prawna

• obowiązek ukształtowania w ustawach pewnych form dialogu

IV. KONSTYTUCYJNY STATUS JEDNOSTKI

Pojęcie praw człowieka

• jako imperatywy moralne; prawa podmiotowe - pewien typ sytuacji prawnej jednostki

• sytuacja jednostki polegająca na tym, że może ona żądać ze strony innego podmiotu określonego zachowania na jej rzecz, natomiast na danym podmiocie ciąży obowiązek prawny realizacji tego zachowania

• ukształtowane przez normę prawną; ta przydziela prawo, jeżeli określa podmiot prawa, podmiot zobowiązany, treść obowiązku, środek prawny na wypadek naruszenia

• prawa człowieka: podstawa konstytucyjna, charakter publicznoprawny, wyróżniają się przedmiotem - chronią wartości o szczególnym znaczeniu dla jednostki

• aspekt podmiotowy - spojrzenie z perspektywy konkretnej jednostki; aspekt przedmiotowy - spojrzenie z perspektywy prawodawcy i społeczeństwa

• podmiot praw człowieka

• podmiotem praw związanych z udziałem w sprawowaniu władzy państwowej - wyłącznie obywatel polski

• niektórych praw - osoba prawna (ochrona własności)

• podmiot zobowiązany - organy władzy publicznej; prawa człowieka działają w płaszczyźnie wertykalnej

• prawa chroniące jednostkę przed ingerencją ze strony innych jednostek - w płaszczyźnie horyzontalnej

• funkcje: ochronna (ochrona podstawowych interesów jednostki i uniemożliwienie ingerencji, która naruszałaby dobra szczególnie dla niej cenne); aksjologiczna (pod ochroną określone wartości o największym dla jednostki i społeczeństwa znaczeniu), integracyjna (integracja społeczeństwa wokół wartości dlań najcenniejszych, wiążą jednostkę ze wspólnotą polityczną); socjotechniczna (zapewniają ład społeczny i kształtują życie społeczne), polityczna (determinują mechanizmy sprawowania władzy), gospodarcza (podstawowe zasady funkcjonowania gospodarki w państwie), socjalna (podział dochodu narodowego)

Typologie praw człowieka - w oparciu o kryterium ich struktury prawnej

• Prawa wolnościowe - jednostka ma prawo żądać zaniechania ingerencji w określoną sferę zachować; obowiązek państwa i innych podmiotów o charakterze negatywnym - powstrzymanie się od podejmowania działań, które mogłyby przeszkadzać w postępowaniu zgodnie z dokonanymi przez jednostkę wyborami

• aspekt pozytywny - wolność kształtowania swojego postępowania wg własnego uznania

• aspekt negatywny - wolność od zewnętrznej ingerencji

• określenie podmiotu, sfery zachować wolnej od ingerencji, sytuacji, gdy ingerencja jest dopuszczalna, środków prawnych na wypadek naruszenia prawa

• Prawa sensu stricto - jednostka ma prawo żądania podjęcia określonego działania na jej rzecz; obowiązek państwa i podmiotów o charakterze pozytywnym

• stworzenie systemu instytucji publicznych, określenie uprawnionego podmiotu, rodzaju i wysokości świadczenia, podmiotu zobowiązanego, środków na wypadek naruszenia prawa

• przede wszystkim większość praw socjalnych, także prawo do informacji

• Prawa-kompetencje - przyznane jednostce kompetencje do dokonania określonej czynności aktualizującej określony stosunek organu państwowego (ten jest zobowiązany zareagować w określony sposób); zakładają aktywność jednostki (np. czynne prawo wyborcze)

• kompetencja (przyznane przez normę prawną upoważnienie do dokonania określonej czynności prawnej, z takim skutkiem prawnym, że następuje aktualizacja określonego obowiązku podmiotu podległego kompetencji)

• określenie podmiotu prawa, sposobu realizacji, przesłanek, który muszą być spełnione by skorzystać z prawa, podmiotu podległego kompetencji, skutków prawnych danej czynności, środków na wypadek naruszenia prawa

• czynność nie istnieje bez odpowiedniej normy prawnej

• w teorii Jelinka - prawa wolnościowe (negatywny status jednostki, przyznanie pewnej sfery autonomii), prawa sensu stricto (pozytywny status), prawa-kompetencje (status aktywny), prawne obowiązki (status pasywny)

prawa proceduralne - umożliwiają uruchomienie procedur prowadzących do wyegzekwowania danego prawa, wyznaczają pozycję jednostki w procedurach

prawa materialne - wyznaczają więzi prawne między jednostką a państwem i innymi podmiotami, zapewniając ochronę, która wykracza poza procedury: prawa osobiste, prawa polityczne, prawa gospodarcze, socjalne, kulturalne (trzy ostatnie jako jeden rodzaj praw - socjalnych sensu largo)

• W Konstytucji podział praw na: wolności i prawa osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, socjalne i kulturalne

• wyróżnia się: prawa konstytucyjne, zagwarantowane expressis verbis w Konstytucji oraz prawa pozakonstytucyjne - np. w umowach międzynarodowych i ustawach zwykłych

Ograniczanie praw konstytucyjnych

• istnieją prawa, których konstytucyjny zakres ochrony nie może być ograniczony; normy stwarzające ochronę tych praw wiążą bezwzględnie we wszystkich okolicznościach

• ustawodawca może uczynić wyjątki od tej zasady, gdy zaistnieją szczególne względy społeczne

• upoważnienie do ograniczenia danego prawa może wynikać z wyraźnego przepisu ustawy zasadniczej

• granice ingerencji w sferę praw człowieka

• ograniczenie - wprowadzone wyłącznie przez ustawę - wszystkie istotne sprawy z punktu widzenia regulacji danego prawa muszą zostać uregulowane w samej ustawie

• zgodne z zasadą proporcjonalności: przydatności (podjęte środki skuteczne), konieczności (środek najmniej uciążliwy spośród możliwych), proporcjonalności sensu stricto (stopień uciążliwości - w proporcji do wartości celu, któremu ograniczenie ma służyć)

• „ważenie” dóbr - tylko w odniesieniu do okoliczności faktycznych

• ograniczenia muszą być zgodne z zasadą państwa demokratycznego - odwoływanie się do zasad, na których opiera się społ. demokratyczne

• ograniczenia nie mogą naruszać istoty danego prawa - stosowanie tej zasady ma charakter intuicyjny

• ograniczenia dopuszczalne są wyłącznie dla ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności publicznej, ochrony środowiska, praw i wolności innych osób - inne cele nie usprawiedliwiają wprowadzenia ograniczeń

System regulacji praw wolnościowych

• system represyjny - ustawa ustanawia jedynie sankcje karne za przekroczenie granic wolności; ingerencja państwa zastrzeżona wyłącznie dla ustawodawcy; organy administracji nie mają kompetencji nadzorczych nad realizacją wolności; jednostka nie musi dopełniać formalności, aby zrealizować wolności

• system prewencyjny - jednostka, podejmując określoną działalność, zobowiązana jest wystąpić do organu administracji

• system uprzedniego zgłoszenia - jednostka zobowiązana zawiadomić organ administracji o podjęciu określonej działalności

Realizacja i ograniczanie praw socjalnych:

• pełna swoboda ustawodawcy w zakresie określenia zakresu danego prawa

• warunek: nie naruszy istoty prawa; zapewni minimum świadczeń ustalone w orzecznictwie TK

Prawa człowieka w stanach nadzwyczajnych

• zawieszanie; stan nadzwyczajny - instytucja prawa konstytucyjnego, umożliwiająca odstąpienie od normalnych zasad funkcjonowania państwa w sytuacji szczególnego zagrożenia: stan wojenny, stan wyjątkowy, stan klęski żywiołowej

• wprowadzany, gdy zachodzi sytuacja szczególnego zagrożenia i zostały spełnione warunki szczegółowego do jego wprowadzenia

• stan wojenny - w razie zewnętrznego zagrożenia, zbrojnej napaści lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej walki

• stan wyjątkowy - w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego; na nie dłużej, niż 90 dni i przedłużony tylko raz, za zgodą Sejmu, na nie dłużej, niż 60 dni

• stan klęski żywiołowej - w celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych o znamionach klęski żyw. oraz w celu usunięcia tych skutków; na nie dłużej, niż 30 dni, przedłużenie za zgodą Sejmu

• stan nadzwyczajny - tylko na podstawie ustawy w drodze rozporządzenia: Prezydenta na wniosek RM (wojenny, wyjątkowy) lub RM (klęski żywiołowej)

• w ciągu 48 godzin - zobowiązany (Prezydent) do przedstawienia Sejmowi - możliwość uchylenia bezwzględną większością głosów

• w czasie stanu nadzwyczajnego nie można zmieniać: Konstytucji, ustaw regulujących wybory, ustaw o stanach nadzwyczajnych; nie można skracać kadencji Sejmu i przeprowadzać wyborów ani referendum (w czasie i w 90 dni po zakończeniu)

• stan nadzwyczajny - możliwość ograniczenia praw człowieka w zakresie szerszym, nawet zawieszenie (prócz praw, które nie mogą być nigdy zawieszone)

• zasada proporcjonalności ograniczeń

Ogólna charakterystyka konstytucyjnej regulacji praw człowieka

• oparta na założeniu prawno-naturalnej podstawy praw człowieka: źródłem przyrodzona i niezbywalna godność człowieka - jej poszanowanie jako naczelna dyrektywa konstytucyjnej ochrony praw człowieka

• koncepcja umiarkowanego indywidualizmu - służebny charakter państwa wobec jednostki, ustanawia jednak pewne obowiązki wobec wspólnoty politycznej i dopuszcza ograniczenia praw jednostki uzasadnione interesem społecznym

• zasada wolności - pod ochronę wolność jednostki; zasada równości, zasada zupełności (objęcie zakresem regulacji wszystkich praw jednostki uznawanych za podstawowe), zasada skuteczności (efektywna ochrona)

• konstytucyjna regulacja uzupełniana przez umowy międzynarodowe: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966; uniwersalny zestaw uznawanych powszechnie praw jednostki), Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950; z niej Europejski Trybunał Praw Człowieka), Europejską Kartę Socjalną (1961), Konwencję Praw Dziecka, konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy

• prawa pierwszej generacji (osobiste i polityczne), drugiej generacji (socjalne), „trzecieg generacji” - prawa jednostki (np. ochrona godności, prawo do życia, nieskażonego środowiska etc.)

• ponadpaństwowe gwarancje przestrzegania praw

• instytucja ombudsmana

PRAWA OSOBISTE

• prawna ochrona życia (38)

• zakaz tortur, okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowania i karania (40)

• nietykalność osobista i majątkowa (41) - ich pozbawienie lub ograniczenie wyłącznie na zasadach i w trybie określonych w ustawie

• gwarancje proceduralne w dziedzinie prawa represyjnego: prawo do obrony (w znaczeniu materialnym - podejmowanie czynności procesowych, w znaczeniu formalnym - prawo do obrońcy), domniemanie niewinności (wina - udowodniona, ciężar dowodu na oskarżycielu) (42)

• jawność postępowania sądowego (jawność dla stron i dla publiczności) - wyłączenie tylko ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny, a także ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub ważny interes prywatny; wyrok zawsze ogłaszany publicznie

• zasada nullum crimen, nulla poena sine lege - czyn zagrożony karą oraz sama kara - określone bezpośrednio w ustawie; odpowiedzialność, jeżeli ustawa obowiązywała w momencie popełnienia czynu; opisany przy minimalnych wymogach precyzji; karanie bez ustawy jedynie w przypadku przestępstwa w myśl prawa międzynarodowego

• ochrona prawna życia prywatnego - decydowanie o życiu osobistym, tajemnica komunikowania się, nienaruszalność mieszkania, prawo do nieujawniania informacji o swojej osobie, wolność od arbitralnego gromadzenia informacji o jednostce przez władze publiczne

• ochrona rodziny i życia rodzinnego

• wolność poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania

• ochrona czci i dobrego imienia

• zakaz wydalenia z kraju i ekstradycji obywatela polskiego

• prawa cudzoziemców: prawo do azylu, zakaz ekstradycji podejrzanego o popełnienie przestępstwa z przyczyn politycznych (bez użycia przemocy); status uchodźcy dla poszukującego ochrony przed prześladowaniem

• wolność wypowiedzi, wolność sumienia i religii

Wolność wypowiedzi (54)

• wolność wyrażania swoich poglądów za pomocą wszelkich dostępnych sposobów ich uzewnętrzniania

• wolność rozpowszechniania swoich i cudzych poglądów, wolność wytwarzania materialnych nośników informacji

• wolność dostępu do istniejących źródeł informacji, krajowych i zagranicznych

• wolność poszukiwania informacji

Funkcje

• umożliwienie wolnej, publicznej debaty poprzedzającej podejmowanie decyzji

• konieczny warunek kontroli ze strony społ. osób sprawujących w jego imieniu władzę

• najsilniej chroniona wolność w sferze polityki, najsłabiej w handlu; intensywniejsza ochrona słowa drukowanego, niż wypowiedzi w środkach audiowizualnych

• wolność ukierunkowana teleologicznie, służąca realizacji określonych zadań

• źródła: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowa konwencja o zwalczaniu obiegu i handlu wydawnictwami pornograficznymi, Kodeks cywilny, karny, ustawa o ochronie tajemnicy państwowej, Prawo autorskie, Prawo prasowe, ustawa o radiofonii i telewizji, ustawa o kinematografii

Wolność prasy

• wydawanie dzienników i czasopism - wydawcą może być osoba prawna, fizyczna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej

• wydawca prasowy - obowiązek zarejestrowania dziennika (druk periodyczny, również przekaz za pomocą dźwięku, dźwięku i obrazu) lub czasopisma (druk periodyczny ukazujących się nie częściej niż raz w tygodniu, nie rzadziej niż raz w roku; każdy przekaz za pomocą dźwięku, dźwięku i obrazu inny niż dziennik)

• rejestracja w sądzie okręgowym

• każdy organ prasowy - redaktor naczelny, kierujący redakcją, odpowiadający za treść materiałów prasowych przygotowywanych przez redakcję, za sprawy redakcyjne i finansowe

• granice wolności wyrażania poglądów w prasie: system represyjny: prawo określa ogólne ramy, wewnątrz których jednostka działa w sposób swobodny, nie jest zobowiązana do dopełniania jakichkolwiek formalności, nie jest przewidziana kontrola publikowanych treści - brak cenzury

• obowiązek prawdziwego przedstawiania zjawisk oraz zachowania szczególnej staranności i rzetelności

• obowiązek dbałości o prawność języka i unikanie wulgaryzmów

• zakaz kryptoreklamy

• zakaz publikowania opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym przed wydaniem orzeczenia w I instancji (zakaz wyroków prasowych)

• zakaz ujawniania danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe (bez zgody prokuratora, sądu lub osoby) oraz świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych (bez ich zgody) - praktyka publikowania imienia i pierwszej litery nazwiska - naruszenie omawianego zakazu

• informacje utrwalone za pomocą zapisów fonicznych i wizualnych -publikowane tylko za zgodą udzielającego

• dziennikarz nie może odmówić autoryzacji dosłownie cytowanej wypowiedzi (o ile nie była publikowana wcześniej)

• udzielający informacji może z ważnych względów społecznych lub osobistych zastrzec termin i zakres jej opublikowania

• zakaz opublikowania informacji, jeżeli osoba udzielająca zastrzegła to ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową

• zakaz publikacji informacji i danych dot. prywatnej sfery życia, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby

• prawo do nieujawniania danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji i udzielającego informacji

• obowiązek publikacji sprostować i odpowiedzi (w tekście nie wolno bez zgody wnioskodawcy dokonywać skrótów ani innych zmian, które by osłabiały jego znaczenie lub zniekształcały intencję autora)

• obowiązek red. naczelnego publikowania: komunikatów urzędowych, wyroków sądowych lub orzeczeń zawierających klauzulę o opublikowaniu, ogłoszenia sądu lub innego organu państwowego, listu gończego

• wolność zbierania materiałów krytycznych i krytyki

• kara grzywny dla redaktora, który nieumyślnie dopuścił do opublikowania materiału, którego opublikowanie stanowiło przestępstwo; odpowiedzialność cywilna solidarna z autorem za materiał naruszający prawo

• sankcja administracyjna - zawieszenie wydawania dziennika lub czasopisma na czas określony (nie dłużej niż rok), jeżeli w ciągu roku co najmniej 3-krotnie w dzienniku/czasopiśmie popełniono przestępstwo

Wolność radiofonii i telewizji

• system prewencyjny, koncesyjny - koncesje wydawane przez Przew. KRRiT

• brak koncesji, jeżeli rozpowszechnianie programów spowodowało zagrożenie interesów kultury narodowej, dobrych obyczajów i wychowania, bezpieczeństwa i obronności państwa, naruszenie tajemnicy państwowej, a także osiągnięcie pozycji dominującej w dziedzinie środków przekazu na danym terenie

• uprawnienia nadzorcze Przew. KRRiT: prawo żądania programów materiałów, dokumentów i wyjaśnień; prawo wezwania do zaniechania działań sprzecznych z prawem lub koncesją, na podstawie uchwały KRRiT decyzja nakazująca zaniechanie takich działań, prawo cofnięcia koncesji na rozpowszechnianie programów; obowiązek zakazu rozprowadzania programów w przypadkach z art. 45 (brak uprawnień do używania urządzeń nadawczych i sieci telekomunikacyjnych, rozpowszechnianie programu z naruszeniem prawa, rozprowadzanie - sprzeczne z prawem); prawo wymierzenia kar pieniężnych na nadawców i osoby kierujące działalnością nadawcy

• granice wolności wypowiedzi w radiofonii i telewizji

• minimalny czas nadawania w języku polskim - 30%, minimalny czas nadawania przeznaczonych dla audycji producentów europejskich, a także producentów europejskich niezależnych

• ograniczenia dot. czasu i zasad nadawania reklam; nakaz wyraźnego wyodrębnienia i oznaczenia

• regulacja zasad nadawania audycji sponsorowanych

• zakaz propagowania działań sprzecznych z prawem, polską racją stanu, postaw i poglądów sprzecznych z moralnością i dobrem społecznym

• audycje - szacunek dla uczuć religijnych odbiorców, szczególnie respektowanie chrześcijańskiego systemu wartości

• audycje nie mogą sprzyjać zachowaniom zagrażającym zdrowiu lub bezpieczeństwo, zachowaniom zagrażającym środowisku naturalnemu

• zakaz audycji zagrażających fizycznemu, psychicznemu lub moralnemu rozwojowi niepełnoletnich (w szczególności zawierających treści pornograficzne i eksponujące przemoc); audycje mogące zagrażać - zakaz między 6 a 23

• obowiązek dbania o poprawność języka swoich programów, przeciwdziałanie jego wulgaryzacji

• zasady nadawania transmisji wydarzeń o zasadniczym znaczeniu społecznym - tylko w programach bezpłatnych

Wolność sumienia i religii

Pojęcie

• wolna możliwość wyboru światopoglądu oraz prezentowania tegoż

• prawo do postępowania w zgodzie z własnym sumieniem; swoboda wyboru przekonań i zachowań - wolność praktyk religijnych (wykonywanych publicznie i prywatnie)

• prawo rodziców do wychowania dzieci w zgodzie z prezentowanym światopoglądem; prawo do milczenia w sprawach religii

• wolność tworzenia zrzeszeń religijnych, wolność tworzenia wspólnych zrzeszeń przez związki religijne

• prawo - granice swobodnego zachowania jednostki, gwarancje, dzięki którym granice nie będą naruszane przez organy państwa i inne podmioty prawa

• normatywna treść zasady: zachowanie przez państwo neutralności światopoglądowej (wyrażenie określonych wartości w prawie obowiązującym - nieuzasadniane względami religijnymi), tolerancji wobec prezentowanych przekonań, równego traktowania grup i związków wyznaniowych funkcjonujących w państwie

• zasada rozdziału Kościoła od państwa; zakaz ingerencji związków wyznaniowych w działalność organów państwa i vice versa

• nakaz zagwarantowania prawnej pozycji związków w sposób umożliwiający im realizowanie ich funkcji

• zapewnienie związkom określonego stopnia niezależności

• tolerancja światopoglądowa: aspekt indywidualny - wolność wypowiedzi, zakaz oceniania przez państwo głoszonych przez obywateli poglądów; aspekt zbiorowy - zagwarantowanie związkom wyznaniowym samostanowienia w sprawach religii - nieinterweniowanie przez państwo w wewnętrzne sprawy związków

• źródła: Konstytucja, ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania

• z wolności sumienia korzystają obywatele polscy, cudzoziemcy, bezpaństwowcy - obejmuje ona swobodę wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie lub zbiorowo, prywatnie i publicznie

• prawo do tworzenia związków wyznaniowych, głoszenie swojej religii, zrzeszanie się w organizacje o celach religijnych, prawo do religijnego wychowania dzieci

• ograniczenie - tylko w sytuacji konieczności ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia, moralności publicznej lub podstawowych praw i wolności innych osób

• korzystanie z wolności sumienia i religii - nie może polegać na uchylaniu się od obowiązków publicznyc

• TK - z wolności sumienia: prawo lekarza do „uchylenia się” od obowiązku dokonania zabiegu przerwania ciąży, niemożność nałożenia na niego takiego obowiązku wbrew jego przekonaniom

Kościoły i związki wyznaniowe

• równouprawnienie Kościołów i związków wyznaniowych

• zasada poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności współdziałania dla dobra człowieka i wspólnego

• RP - państwo świeckie, neutralne w sprawach religii i przekonań

• K. i zw. niezależne od państwa w wykonywaniu swoich funkcji

• zasada współdziałania państwa z Kościołami i związkami wyznaniowymi

tryb zakładania

• co najmniej 100 obywateli posiadających pełną zdolność do czynności prawnych - deklaracja i wniosek o wpis do rejestru MSWiA; jeżeli niezgodne - decyzja odmowna; odwołanie do NSA

• wpisanie związku wyznaniowe do rejestru - w tej chwili nabywa osobowość prawną i korzysta z wszelkich innych praw określonych w ustawach

• wypisanie - sytuacja K. lub zw. została uregulowana w odrębnej ustawie; zaprzestał działalności, utracił cechy warunkujące uzyskanie wpisu, sąd okręgowy stwierdził, ze zw. działa niezgodnie z prawem lub statutem

• stosunki między państwem a K. i zw. określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych między przedstawicielami a RM

• odrębny charakter K. katolickiego - ze względu na podmiotowość prawną Stolicy Apostolskiej - uregulowanie stosunków także w ratyfikowanej umowie międzynarodowej: konkordacie; ponadto: ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w RP

PRAWA POLITYCZNE

Wolność zgromadzeń (57)

• możliwość swobodnego gromadzenia się w celu pokojowego zamanifestowania określonego stanowiska lub wyrażenia wspólnych poglądów

• każdy jest adresatem wolności

• zakres: wąski - zebrania mające za swój przedmiot zagadnienia polityczne

• dwa aspekty konstytucyjnego określenia wolności zgromadzeń: organizowanie zgromadzeń i uczestniczenie w nich

• nie jest konstytucyjnie dozwolone ograniczanie wolności zgromadzeń w przypadku klęski żywiołowej (art. 233)

• dla ochrony - wszystkie możliwe środki prawne

• Prawo o zgromadzeniach

• zgromadzenie - zgrupowanie co najmniej 15 osób (kryterium obiektywne), zwołane w celu wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyrażenia stanowiska (kryterium subiektywne)

• wyłączenie spod regulacji zgromadzeń organizowanych przez organy państwa lub samorządu; odbywanych w ramach działalności Kościoła kat., Kościołów i zw. wyznaniowych

• dwie kategorie: publiczne (zorganizowane na otwartej przestrzeni, dostępne dla nieokreślonych imiennie osób) i niepubliczne

• zgromadzenia - organizowane przez osoby z pełną zdolnością do czynności prawnych, osoby prawne, inne organizacje, grupy osób

• Ograniczenia

• zw. z organizowaniem zgromadzeń

• zorganizowanie zgr. publicznego - wymaga uprzedniego zawiadomienia organu gminy (właściwego ze względu na miejsce) - odbycie zgromadzenia niepublicznego nie jest objęte tym wymogiem

• gmina zakazuje - jeżeli cel lub odbycie sprzeciwiają się samej ustawie o zgromadzeniach, naruszają przepisy ustaw karnych; gdy odbycie zgr. może zagrażać życiu lub zdrowiu ludzi albo mieniu

• brak kompetencji do podejmowania rozstrzygnięć „pośrednich” - uzależnienie wydawania zakazu od spełnienia określonych warunków dot. miejsca, terminu czy programu

• zgromadzenia na drogach publicznych - dodatkowa zgoda organu zarządzającego ruchem

• ramy organizacyjne - zgromadzenie powinno mieć przewodniczącego (otwiera je, kieruje przebiegiem, zamyka), który posiada uprawnienia „porządkowe” - żądanie opuszczenia zgromadzenia (przez osoby, które zachowaniem naruszają przepisy ustawy o zgromadzeniach lub usiłują udaremnić zgromadzenie), prawo rozwiązania zgromadzenia (gdy przebieg sprzeciwia się prawu lub uczestnicy nie podporządkują się zarządzeniom przewodniczącego)

• zw. z przebiegiem zgromadzenia

• nie mogą brać udziału: osoby posiadające broń, materiały wybuchowe, inne niebezpieczne narzędzia

• dopuszczalne: delegowanie przez organ gminy przedstawicieli, którzy mają obowiązek okazania swojego upoważnienia przewodniczącemu

• prawo do rozwiązywania zgromadzenia

• przesłanki identyczne, jak w przypadku odmowy - ale nie obowiązek, a jedynie możliwość podjęcia decyzji negatywnej

• organ gminy - na wniosek organizatora - zapewnia w miarę potrzeby i możliwości ochronę policyjną

• przeszkadzanie w organizowaniu lub przebiegu niezakazanego zgromadzenia kara aresztu, ograniczenie wolności lub grzywna

Wolność zrzeszania

• swoboda tworzenia przez obywateli różnego rodzaju organizacji, funkcjonujących dla realizacji wytyczonych przez nich celów

• prawodawca wytycza jedynie granice wolności, aby nie kolidowała z innymi prawami

• obywatele - w pełni swoboda co do wyboru formy zrzeszania, swoboda co do realizowania celów, struktury organizacyjnej i sposobów działania w ramach zrzeszenia

• zakaz tworzenia i działalności zrzeszeń, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą - indywidualizacja ograniczenia w korzystaniu z wolności: zakaz istnienia odwołujących się do metod i praktyk nazizmu, faszyzmu, komunizmu, których program zakłada nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę, przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa

• wolność tworzenia partii politycznych (11), związków zawodowych i org. społ.-zawodowych rolników (12 i 59), stowarzyszeń (12), organizacji pracodawców (59)

Partie polityczne

• zasadniczym celem - sprawowanie władzy publicznej

• organizacja społeczne, oparta na zasadzie członkostwa indywidualnego, występująca pod określoną nazwą (powinna wyraźnie się odróżniać od innych), opierająca działanie na zasadzie dobrowolnej przynależności, równości członków, stawiająca sobie za cel udział w życiu publicznym oraz wywierająca metodami demokratycznymi wpływ na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej

• tworzenie partii - w trybie rejestracyjnym; grupa co najmniej 3 obywateli (18 lat, pełnia zdolność do czynności prawnych) - zgłoszenie powstania partii do organu rejestracyjnego (Sądu Okręgowego w Warszawie) + statut i wykaz popierających zgłoszenie: 1000 obywateli

• sąd sprawdza poparcie społeczne oraz demokratyczność celów partii - prewencyjna kontrola partii: na podstawie kontroli statutu i programu, kieruje wątpliwości do TK, jeżeli ten podzieli - obligatoryjnie odmawia dokonania wpisu partii do ewidencji

• z uzyskania wpisu: dotacja z budżetu, prawna ochrona nazwy, prawo zgłaszania kandydatur w wyborach parlamentarnych etc.

• obligatoryjne warunki: zapewnienie jawności struktur, powoływanie organów w drodze wyborów, podejmowanie uchwał większością głosów - ochrona demokratycznego ustroju partii

• zakaz wykonywania zadań zastrzeżonych przepisami prawa dla władzy publicznej oraz zastępowania tych organów w wykonywaniu zadań przez partie

• partie polityczne nie mogą posiadac jednostek organizacyjnych w zakładach pracy - zakaz działalności w Siłach Zbrojnych, Policji

• obowiązek organów władzy publicznej do równego traktowania partii

• nadzór TK

• finansowanie: wewnątrzorganizacyjne (składki członkowskie, dochody z publikacji i imprez partyjnych, dochody z działalności gospodarczej spółek, fundacji i spółdzielni powołanych przez partię), finansowanie zewnętrzne przez osoby fizyczne i podmioty prawne (darowizny, zapisy, zbiórki publiczne, dotacje ze strony przedsiębiorstw i grup sponsorów prywatnych), finansowanie z budżetu państwa

• w Polsce: składki członkowskie i dochody z majątku partii (wewnątrzorganizacyjne), darowizny od osób fizycznych, spadki, zapisy (źródła zewnętrzne), dotacja i subwencja (finansowanie z budżetu państwa)

• nałożony na partie obowiązek jawności finansowania: informacja finansowa o otrzymanej subwencji i poniesionych z niej wydatków; sprawozdanie o źródłach pozyskania środków finansowych

Stowarzyszenia

• źródło: (1988) ustawa Prawo o stowarzyszeniach

• stowarzyszenie: dobrowolne zrzeszenie, samorządne, trwałe, o celach niezarobkowych

• dobrowolność, trwałość, niezarobkowa działalność (działalność gospodarcza dopuszczalna, ale pod warunkiem, że zysk z niej przeznaczony będzie na cele statutowe stowarzyszenia)

• zakładać mogą obywatele polscy (18 lat, pełna zdolność do czynności prawnych)

• ustawy o stowarzyszeniach - nie stosuje się do organizacji społecznych działających na podstawie odrębnych ustaw (PCK) i umów międzynarodowych, Kościołów, zw. wyznaniowych i ich osób prawnych, organizacji religijnych działających na podstawie innych ustaw, komitetów wyborczych, form samorządu i partii politycznych

• stowarzyszenie zarejestrowane - min. 15 osób, uchwalają statut i tworzą komitet założycielski; najwyższą władzą - zgromadzenie walne lub zjazd delegatów; obowiązek posiadania zarządu i organu kontroli wewnętrznej - wpis do Krajowego Rejestru Sądowego: nabycie osobowości prawnej

• nadzór - starosta, w przypadku stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego - wojewoda; prawo żądania dostarczenia przez zarząd odpisów uchwał walnego zebrania, niezbędnych wyjaśnień - w razie nieprawidłowości grzywna do 5000 zł

• w razie stwierdzenia niezgodności z prawem lub naruszenia postanowień statutu: wystąpienie o usunięcie nieprawidłowości, udzielenie ostrzeżenia, wystąpienie do sądu - upomnienie, uchylenie uchwały niezgodnej, rozwiązanie stowarzyszenia

• organ nadzorczy - jedynie funkcje kontrolne, środki nadzorcze - sąd

• stowarzyszenie zwykłe - 3 osoby; uchwalają regulamin i zawiadamiają organ nadzorujący o powstaniu; w regulaminie - nazwa, cel, środki działania stowarzyszenia, siedzibę oraz osobę reprezentującą stowarzyszenie

• nie posiadają osobowości prawnej, nie mogą zakładać organizacji terenowych, łączyć się w związki, zrzeszać osoby prawnej, prowadzić działalność gospodarczą, przyjmować darowizny i spadki, otrzymywać dotacje i korzystać z ofiarności publicznej

Związki zawodowe i organizacje pracodawców

• nie podlegają przepisom o stowarzyszeniach

• dobrowolna i samorządowa organizacja ludzi pracy, powołana do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych - niezależny od pracodawców, organów administracji, innych organizacji

• prawo zakładania i wstępowania - pracownicy bez względu na podstawę stosunku do pracy (umowa, mianowanie, wybór), członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, wykonujący pracę na zasadzie umowy agencyjnej, renciści, emeryci, bezrobotni

• reprezentują interesy swoich członków; indywidualne reprezentowanie pracownika - na jego wniosek

• zajmują stanowisko w sytuacjach przewidzianych przez Kodeks pracy

• pluralizm tworzenia związków, możliwość swobodnego zakładania organizacji

• podlegają rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym; wymogi o charakterze formalnoprawnym - nie ocenia się celowości czy przydatności

• związki o charakterze ogólnopolskim, jak i działające jedynie na terenie danego zakładu pracy

• (1981) - ustawa o organizacjach pracodawców: mają prawo tworzyć związki i przystępować do nich

• ochrona praw i interesów pracodawców wobec związków zawodowych pracowników, organów państwa, samorządu terytorialnego

• federacje i konfederacje - prawo do opiniowania projektów ustaw, mogą uczestniczyć w prowadzeniu rokowań zbiorowych i zawieraniu układów zbiorowych

Prawo do informacji i wolności informowania

• art. 61 - prawo do informacji w Konstytucji; Sejm i Senat - udzielanie w zakresie regulacji regulaminowej

• prawo do informacji = prawo obywatelskie; przyznane „każdemu”, jak zwykłe prawo człowieka

• od żądającego informacji od władz i podmiotów zobowiązanych nie wolno żądać wykazania interesu prawnego lub faktycznego; dostęp do informacji - bezpłatny (zasadniczo)

• dot. organów władzy publicznej, w zakresie działalności oficjalnej/publicznej - osoby pełniące funkcje publiczne

• ponadto: organy samorządu gospodarczego i zawodowego (związki zawodowe, partie polityczne); w zakresie wykonywania zadań władzy publicznej lub gospodarowania mieniem komunalnym/majątkiem Skarbu Państwa - osoby oraz jednostki organizacyjne

• wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów - Sejm, Senat, jednostki samorządu terytorialnego → obowiązek sporządzania protokołów, stenogramów, materiałów audiowiz./teleinform. ze swoich obrad i ich udostępniania

• prawo wstępu - łączone z prawem rejestracji dźwięku lub obrazu

• możliwość utajnienia obrad - ochrona wolności i praw innych osób, ochrona porządku publicznego, bezpieczeństwa, ochrona danych dotyczących życia gospodarczego - ochrona informacji niejawnych, tajemnic ustawowo chronionych, prywatności osoby fizycznej, tajemnicę przedsiębiorcy, ochronę danych osobowych

• formy udostępniania informacji: Biuletyn Informacji Publicznej (BIP), udzielanie na wniosek konkretnych podmiotom,

• prawo zwrócenia się do sądu o nakazanie udzielenia informacji publicznych - sąd administracyjny lub rejonowy

• swoboda poszukiwania, opracowywania i przekazywania innym osobom informacji - wolność informowania

Prawo petycji

• jako środek subsydiarny służący obronie zagrożonych lub naruszonych uprawnień oraz uzyskaniu instrumentu bieżącej inspiracji i kontroli działań władzy publicznej (niesformalizowanej jak wybory czy inicjatywa ludowa)

• „wolnościowy” aspekt - zagwarantowanie niestosowania negatywnych konsekwencji wobec wnoszących petycje

• prawo petycji połączone z roszczeniem autora o zbadanie sprawy i otrzymanie odpowiedzi z wyjaśnieniem stanowiska adresata lub innej kompetentnej instytucji

• Konstytucja: autor petycji (skargi/wniosku) - nie musi być obywatelem polskim - nie ma obowiązku wykazywać własnego interesu prawnego

• petycje - pod adresem wszystkich organów wykonujących zadania publiczne

Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne, kulturalne

• ujmowane łącznie jako prawa socjalne: ekonomiczne (udział w życiu gospodarczym państwa), socjalne (uzyskiwanie środków utrzymania i na zaspokojenie podstawowych materialnych potrzeb), kulturalne (uczestnictwo w życiu kulturalnym, dostęp do dóbr kultury)

• dochodzenie tej grupy wolności - jednie w zakresie określonym przez ustawy, stąd podstawą dla roszczeń: uchwalenie ustaw konkretyzujących prawa, określenie w aktach zakresu roszczeń przysłuchujących jednostce

• pierwsza grupa - jako uprawnienia jednostek - np. prawo do minimalnego wynagrodzenia, bezpiecznych i higienicznych warunków etc.

• druga grupa - nie kształtują uprawnień indywidualnych jednostki - konstytucjonalizacja wytycznych polityki władz publicznych - obowiązki ochrony konsumenta, użytkownika etc., prowadzenie polityki sprzyjającej zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych

• prawo własności - w aspekcie indywidualistycznym i uniwersalnym, jako składnik ustroju gospodarczego; w Konstytucji dopuszczone ograniczenie tego prawa: ale w ustawowej formie, bez naruszania istoty prawa: wywłaszczenie dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem; własność prywatna ujmowana w Konstytucji jako jedna z wartości fundamentalnych dla społecznej gospodarki rynkowej

• prawo do pracy - wolność wyboru zawodu, wolność wykonywania oraz wyboru miejsca pracy; zakaz zatrudniania dzieci do lat 16; nałożenie obowiązku pracy - jedynie w formie ustawy; pełny zakres prawa - w ustawodawstwie pracy

• prawo do ochrony zdrowia - bez względu na posiadane obywatelstwo; konkretyzacja - jedynie dla obywateli równy dostęp do świadczeń publicznej opieki zdrowotnej, niezależnie od ich sytuacji materialnej

• prawo do nauki - przyznane każdej jednostce - oparte na powszechności i równości dostępu do wykształcenia - zapewnione wyłącznie obywatelom polskim; bezpłatna nauka w szkolnictwie publicznym; prawo do zakładania niepublicznych szkół podstawowych, średnich i wyższych; swoboda prowadzenia badań i działalności naukowej - autonomia szkół wyższych - określona w ustawie

ZASADA RÓWNOŚCI

Godność

• aksjologiczne uzasadnienie zasady równości w godności każdej osoby

• art. 30 - godność nienaruszalna, stanowi źródło wolności i praw człowieka

• 32 - wszyscy są równi wobec prawa = nakaz równego traktowania w procesie stanowienia prawa; prawo do równego traktowania przez władze publiczne

• Równość formalna: takie same traktowanie przez prawo wszystkich adresatów norm;

• Równość materialna: z Konstytucji; wszystkie podmioty prawa charakteryzujące się daną cechą istotną w równym stopniu mają być traktowane równo

• akceptacja różnego traktowania różnych adresatów - równe traktowanie przez prawo tych samych podmiotów pod pewnymi względami oznacza z reguły różne traktowanie pod innymi względami

• zróżnicowanie musi być usprawiedliwione; znajdujący się w takiej samej sytuacji lub podobnej prawo traktowało tak samo lub podobnie, a znajdujących się w odmiennej sytuacji faktycznej prawo traktowało odmiennie

• zróżnicowania ni powinno dokonywać się wg kryteriów sztywnych - niezależnych od osób

• powiązanie zasady równości z zasadą sprawiedliwości; oparcie regulacji prawnych na odpowiednich formułach sprawiedliwości: każdemu wg potrzeb, wg pracy, wg zasług, wg zdolności

• zakaz dyskryminacji (32) - niedopuszczalność wprowadzania jakichkolwiek ograniczeń takiego samego traktowania obywatel, które nie wynikają z dążenia do pogłębienia osiągnięcia faktycznej równości

• zasada równego traktowania przez władze publiczne - organ rozstrzygający w oparciu o obowiązujące przepisy prawa powinien wydawać jednakowe orzeczenia w takich samych przypadkach

Konstytucyjne obowiązki jednostki

• obowiązek szanowania wolności i praw innych (31)

• obowiązek przestrzegania prawa (83)

• obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych - np. podatków (84)

• obowiązek dbałości o stan środowiska

• obowiązki ciążące wyłącznie na obywatelach polskich: obowiązek wierności Rzeczypospolitej, troski o dobro wspólne; obowiązek obrony ojczyzny

• wszystkie obowiązki wymagają konkretyzacji w ustawach

Konstytucyjne gwarancje praw jednostki

Skarga konstytucyjna

• zasada nadrzędności konstytucji - jako geneza skargi

• funkcja podmiotowa - ochrona praw konstytucyjnych konkretnej osoby poprzez danie jej możliwości uruchomienia procedury kontroli konstytucyjności aktów władzy publicznej

• funkcja przedmiotowa - w procesie kontroli konstytucyjności wskazanych aktów chodzi nie tylko o ochronę pojedynczej osoby, ale również usunięcie z systemu prawa aktów niekonstytucyjnych

• 79 - przez pojęcie skargi rozumieć należy charakteryzujący się szczególnymi cechami środek prawny służący podmiotowi praw konstytucyjnych do ich ochrony poprzez wszczęcie postępowania przed TK w przypadku naruszenia praw przez akt normatywny wydany przez organ władzy publicznej

• podmiotem uprawnionym - adresat danego prawa konstytucyjnego

• przedmiotem skargi - akt normatywny, którego norma lub normy naruszyły konstytucyjne prawo jednostki; przedmiotem nie może być akt zawierający rozstrzygnięcie o charakterze konkretno-indywidualnym; tylko akt władzy publicznej zawierający generalno-abstrakcyjne normy prawne

• przedmiotem skargi nie może być zaniechanie ustawodawcy

• w drodze skargi nie można kwestionować naruszeń praw konstytucyjnych spowodowanych wydaniem wyroków, decyzji czy innych jednostykowych rozstrzygnięć - błędna wykładnia prawa dokonana przez organ je stosujący nie może być podstawą skargi : TK przyjmuje , że jeśli akt ma ustaloną w orzecznictwie wykładnię (SN, NSA), to należy przyjąć, iż wynikają z niego normy prawne o treści ustalonej przez sąd w myśl tejże wykładni - TK dopuszcza skargę, uznając, że zarzut jest skierowany przeciwko brzmieniu aktu normatywnego, a nie sposobowi jego stosowania

• warunki dopuszczalności skargi konstytucyjnej: ochrona konstytucyjnych praw powinna dokonywać się zasadniczo przez prawidłowe stosowania prawa przez organy administracji i sądy = najpierw organy rozstrzygające w toku stosowania winny usunąć wszelkie wątpliwości; gdy jest to niemożliwe lub w praktyce utrwaliła się niekonstytucyjna wykładnia - można korzystać ze skargi = zasada subsydiarności

• skarga - po wyczerpaniu drogi prawnej, gdy zapadło ostateczne orzeczenie

• należy wykazać dokładnie, jakie prawa zostały naruszone; niedopuszczalna skarga na ew. przyszłe, potencjalne naruszenie praw ani na naruszenie praw, które już ustało

• w skardze - wskazanie, które przepisy naruszają prawa skarżącego

• przymus adwokacki - w imieniu skarżącego skargę sporządzić może tylko adwokat lub radca prawny (chyba że skarżący jest sędzią, prokuratorem, notariuszem, profesorem lub doktorem habilitowanym nauk prawnych)

• wyrok TK - o zgodności lub niezgodności z Konstytucją, TK może wydać także wyrok interpretacyjny, w którym stwierdza, że przepis jest zgodny pod warunkiem rozumienia w określony sposób

• stwierdzenie niekonstytucyjności przepisu - stanowi podstawę do wznowienia postępowania w indywidualnej sprawie i wydania nowego rozstrzygnięcia; musi zainicjować je sam skarżący

• zaskarżeniu podlegają tylko akty normatywne

Prawo do sądu

• 77 - ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw

• 45 - każdy ma prawo do sprawiedliwego, jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd

• prawo do sądu - prawo jednostki do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jej sprawy przez sądu

• jednostce przysługuje roszczenie o rozpatrzenie - jeżeli z nim wystąpi, sąd ma obowiązek sprawę rozpatrzyć = prawo inicjowania postępowania w razie naruszenia chronionych praw jednostki

• domniemanie kompetencji sądów - w przypadku wątpliwości czy sprawa podlega kognicji sądów, należy kognicję uznać - w szczególności sprawy o charakterze cywilnym, administracyjnym i karnym

• sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy = konieczność uwzględnienie szeregu elementów sprawiedliwości proceduralnej

• w skład prawa do sądu: prawo do uzyskania niezbędnych informacji o możliwościach, jakie stronie w postępowaniu przysługują, uzyskanie takich samych informacji, jakie przekazywane są stronie przeciwnej, prawo do zajęcia stanowiska, do rozpatrzenia przez sąd żądań stron - także zgłaszanie przez strony postępowania wniosków dowodowych

• sprawiedliwe rozpatrzenie = prawidłowe stosowanie prawa; nakaz publicznego i dwuinstancyjnego rozpatrywania spraw oraz nakaz rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie

• zagwarantowanie sędziowskiej niezawisłości, bezstronności, niezależności od innych rodzajów władzy - ustawowy charakter gwarancji

Wystąpienie do RPO z wnioskiem o pomoc

• środki ochrony niewystarczające lub korzystanie z nich utrudnione - w tych sytuacjach można zgłosić się do rzecznika

• skierowanie wystąpienia → obowiązek podjęcia przezeń odpowiednich działań (o ile stwierdzi naruszenie praw lub wolności)

• RPO może domagać się wszczęcia działania przez inne organy; jego działanie polega na inicjowaniu lub kontrolowaniu działań ochronnych

Odszkodowanie z tytułu wyrządzenia szkody przez działanie organów władzy publicznej

• prawo do wynagrodzenia szkody, gdy:

• podjęcie działania przez organ władzy publicznej

• powstanie szkody

• istnienie związku przyczynowego między szkodą a działaniem organu

• nie są wykluczone z zakresu przedmiotowego działania natury prawodawczej

V. ZAGADNIENIA SUWERENNOŚCI

Podmiot suwerenności

• władza suwerenna - władza najwyższa, ostateczna, wydająca decyzje niewywodzące się od kogokolwiek i przez nikogo niepodważalne

• władza nieograniczona - bez wyjątków podlegają jej wszystkie osoby znajdujące się w jej zasięgu, może działać we wszystkich dziedzinach życia społecznego, na całym terytorium, może posługiwać się w funkcjonowaniu dowolnymi formami

• Konstytucja - władza zwierzchnia - Naród (4); przepis konstytucyjny jako sankcja historycznie wykształconej pozycji Narodu, art. 4 jako stanowiący o posiadaniu przez Naród władzy zwierzchniej

• zakaz rozwijania przez kogokolwiek i jakichkolwiek działań zmierzających do ograniczenia czy usunięcia władzy z rąk Narodu

• Naród (4) jako pojęcie polityczne - jako wspólnota spojona licznymi więziami społecznymi wykształconymi na przestrzeni dziejów, a także emocjami. Połączona również wspólnotą historii i doświadczeń

• wspólnota zainteresowana pomyślnym rozwojem swego państwa na wszelkich płaszczyznach; z tym wiążą swój byt indywidualny członkowie wspólnoty, na jej rzecz gotowi są ponieść ciężary i spełniać powinności

• dzierżycielem władzy - Naród, ale jej dysponentem może być inny podmiot, definiowany prawnie; działalność dysponenta winna służyć dzierżycielowi suwerenności

• jako środki służące pozwalające wyrazić potrzeby, interesy, poglądy: indywidualne postulaty obywateli, swoboda prasy i środków przekazu, rozbudowany system organizacji (z partiami polit.), obywatelska inicjatywa ustawodawcza

• 2 metody sprawowania władzy przez Naród: przez przedstawicieli (demokracja przedstawicielska, pośrednia, reprezentacyjna) i bezpośrednio

Zasady powoływania organów przedstawicielskich

Zasady prawa wyborczego

• wybory do Sejmu: powszechność, równość, bezpośredniość, tajność, proporcjonalność

• do Senatu: powszechność, bezpośredniość, tajność

• wybory Prezydenta RP: powszechność, równość, bezpośredniość, tajność

Wolność wyborów

• zasada umożliwiająca wyborcy nieskrępowany udział w wyborach; taki, w którym korzysta on z przysługujących mu praw wyborczych w warunkach braku jakiegokolwiek przymusu czy ograniczeń

• niepisana zasada polskiego prawa wyborczego, niewyrażona w Konstytucji

• elementy: prawne zagwarantowanie nieskrępowanego wysuwania kandydatów, kształtowanie programów wyborczych i ich propagowania w sposób wolny od jakiegokolwiek monopolu, swoboda decyzji wyborczych

• prawo zgłaszania kandydatów - utraciły inne niż partie polityczne organizacje społeczne i polityczne; niezmienne - prawo samych wyborców do zgłaszania kandydatów na posłów, senatorów, na urząd Prezydenta; prawo zgłaszania kandydatów: wyborcy, partie polityczne

• Prezydenta - grupa co najmniej 100 000 obywateli

• w imieniu wyborców lub partii - działalność komitetów wyborczych

• w wyborach prezydenckich - poparcie 100 000 obywateli

• w wyborach do Senatu - poparcie 3500 obywateli

• do Sejmu - poparcie 5000 obywateli dla listy kandydatów

• każdy wyborca może udzielić poparcia dowolnej liczbie kandydatów lub list

• zwolnienie z obowiązku komitetów, które zarejestrowały listy w co najmniej połowie okręgów wyborczych

• swoboda tworzenia programów wyborczych i ich upowszechniania

• istnienie niezależnych organów wyborczych, nadzorujących przebieg wyborów, jako gwarancja wolności tychże: komisje wyborcze o wieloszczeblowej strukturze

• stałym organem państwa, powołanym do przygotowania, organizacji i przeprowadzania wyborów - Państwowa Komisja Wyborcza: sprawuje nadzór nad przestrzeganiem prawa wyborczego, podejmuje działania organizacyjne w celu przygotowania i przeprowadzenia wyborów, sprawuje nadzór nad prowadzeniem i aktualizowaniem rejestru wyborców oraz sporządzaniem spisów wyborców, powołuje okręgowe komisje wyborcze, przyjmuje skargi na działalność okręgowych komisji wyborczych, ustala wzory urzędowych formularzy oraz druków wyborczych, rejestruje kandydatów na prezydenta, ogłasza wyniki głosowania i wyborów

• w skład: po 3 sędziów TK, SN i NSA; powoływani przez Prezydenta na podstawie wskazań prezesów TK, SN, NSA

• okręgowe komisje wyborcze: od 7 do 11 sędziów, powoływanych przez PKW na podstawie zgłoszenia Ministra Sprawiedliwości

• obwodowe komisje wyborcze - 6-10 osób, powoływanych przez wójta lub burmistrza (prezydenta miasta) na obszarze obwodu, na terenie działania komisji; kandydaci zgłaszani spośród mieszkańców gminy przez pełnomocników komitetów wyborczych

• w wyborach prezydenckich - okręgowe = 5 sędziów; obwodowe od 5 do 9, podobny proces powoływania

Zasada powszechności wyborów

• określa krąg podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze - zobiektywizowanie kryteriów, choć pełne nie zawsze możliwe: kryteria ograniczające: społecznie i moralnie uzasadnione (wiek pozwalający domniemywać zdolność do świadomego rozeznania czynów, choroba umysłowa, pozbawienie praw publicznych wyrokiem sądu), tzw. cenzusy wyborcze (majątkowy, płci, wykształcenia, rasowy, zasług, domicyl - zamieszkania)

• czynne prawo wyborcze - prawo wybierania; obywatel polski, ukończone 18 lat (klauzule pozytywne), niepozbawiony praw publicznych lub wyborczych prawomocnym orzeczeniem sądu lub TS; nieubezwłasnowolniony (klauzule negatywne)

• bierne prawo wyborcze - prawo do bycia wybieranym; posiadanie czynnego prawa wyborczego, uzyskanie wieku kwalifikującego do ubiegania się o mandat poselski (21 lat), senatorski (30 lat) lub na urząd Prezydenta RP (35 lat)

• mechanizmy gwarancyjne korzystania z praw wyborczych - rejestry i spisy wyborców

• rejestry - prowadzone przez gminy, urzędowe dokumenty z danymi osobowymi tych, którym przysługuje prawo wybierania, a którzy zamieszkują na stałe na obszarze gminy

• spisy - urzędowe dokumenty sporządzane przez gminy na podstawie rejestru wyborców, obejmujące osoby stale zamieszkałe na obszarze gminy, którym przysługuje prawo wybierania w nadchodzących wyborach

• zasada jawności rejestru i spisu - możliwość dokonywania wglądu do dokumentów; każdy ma prawo wnieść reklamację do wójta lub burmistrza; jej rozpatrzenie - w terminie 3-dniowym; ponadto - skarga do sądu rejonowego, którego postanowienie jest ostateczne

• możliwość zagłosowania poza obszarem stałego zamieszkania - konieczność uzyskania zaświadczenia o prawie do głosowania we właściwym dla obszaru stałego zamieszkania urzędzie gminy

• tworzenie obwodów w sposób umożliwiający największej liczbie wyborców uczestnictwo w głosowaniu: obwody tworzone na zasadzie terytorialnej, „zamknięte”, na statkach morskich, dla obywateli przebywających za granicą

• tworzone zasadniczo przez rady gminy, obejmują od 500 do 3000 mieszkańców, w przypadkach uzasadnionych - mniej niż 500

• obwody „zamknięte” - w szpitalach, zakładach opieki społecznej, zakładach karnych i aresztach śledczych

• na statkach - aby liczba wyborców nie była mniejsza niż 15, poza tym konieczność istnienia możliwości niezwłocznego przekazania okręgowej komisji wyborczej wyników

• obwody dla obywateli poza granicami - tworzone w drodze rozporządzenia MSZ w polskich placówkach dyplomatycznych i konsularnych

Zasada równości wyborów

• w sensie formalnym - każdy wyborca posiada jednakową liczbę głosów

• w sensie materialnym - siła głosu każdego wyborcy jest taka sama; każdy wyborca w równym stopniu określa wynik wyborów - determinuje wybór między kandydatami

• wpływ na przestrzeganie równości materialnej - wielkość okręgu i liczba mandatów na okręg przypadających

• w polskim prawie - niepełne obowiązywanie zasady równości; w wyborach do Senatu - równość tylko w sensie formalnym

• gwarancją równości - ujęcie wyborcy wyłącznie w jednym spisie wyborczym

• obowiązek osobistego, pisemnego poświadczenia swoim podpisem odbioru karty do głosowania

• bezpośrednio w ustawie określona liczba mandatów senatorskich przypadających na województwo; w okręgu 2-4 senatorów, jeśli woj. składa się z kilku okręgów - jednolita wojewódzka norma przedstawicielstwa - przez dzielenie liczby mieszkańców przez liczbę senatorów w danym województwie

• równość materialna - zagwarantowana w wyborach do Sejmu i na urząd Prezydenta RP

• do Sejmu - przez konstrukcję okręgów wyborczych gwarantującą we wszystkich okręgach jednolitą proporcję liczby mandatów do liczby mieszkańców

• podstawowym narzędziem - jednolita norma przedstawicielstwa - podział liczby mieszkańców kraju przez ogólną liczbę posłów

• okręgi wyborcze - o charakterze wielomandatowym, wybiera się w nich 7 posłów

• klauzule zaporowe - ugrupowania, które uzyskały poparcie mniejsze niż określone w progu nie otrzymują jakichkolwiek mandatów, mimo uzyskanych głosów

Zasada bezpośredniości

• wymóg takiego ukształtowania procesu wyborczego, w którym zagwarantowane jest prawo każdego wyborcy do wskazania swojego przedstawiciela

• wybory jednostopniowe

• wymóg wyłącznie osobistego uczestnictwa każdego wyborcy w wykonywaniu przyznanych mu praw wyborczych - wymóg osobistego stawiennictwa w lokalu komisji wyborczej

• ukształtowanie mechanizmu głosowania, który zagwarantuje, że głos wyborcy oddawany będzie na konkretnego, preferowanego przezeń kandydata - zależne od ukształtowania okręgów wyborczych; najlepiej - w jednomandatowych

• w Polsce - głosowanie preferencyjne, w którym wyborca może wyrazić swoje poparcie konkretnemu kandydatowi lub kilku w wybranej kolejności

• podstawowy wybór w wyborach do Sejmu - wskazanie listy; oddanie głosu na listę poprzez wyrażenie poparcia dla jednego z kandydatów na liście

Zasada tajności głosowania

• cel - aby nikomu poza wyborcą nie była znana treść jego decyzji

• gwarancja braku żadnych bezpośrednich konsekwencji związanych z treścią oddanego głosu

• tajność głosowania jako zasada rodząca określone w ustawie obowiązki po stronie organów przygotowujących i przeprowadzających wybory

• dla obywatela - zasada o charakterze przywileju z dwoma nakazami związanymi z czynnościami po otrzymaniu karty - udanie się do pomieszczenia zapewniającego tajność głosowania, wrzucenie karty do urny

Systemy wyborcze

• systemy większościowe: okręgi jednomandatowe, system większości bezwzględnej lub zwykłej

• systemy proporcjonalne - w okręgach wielomandatowych, przy wprowadzeniu zasady rywalizacji pomiędzy listami kandydatów oraz określeniu metody przeliczania otrzymanych głosów na mandaty

• w Polsce - do Senatu - wybory na zasadzie większości zwykłej

• na Prezydenta RP - system większości bezwzględnej

• do Sejmu - proporcjonalny charakter wyborów

• mandaty rozdzielane wg systemu d'Hondta - dzielenie liczb głosów przez kolejne liczby naturalne; mandaty dla największych kolejno ilorazów

• system klauzul zaporowych - uzależnienie udziału w dzieleniu głosów od uzyskania przez nie minimalnego progu procentowego w skali kraju: partie - 5%, koalicje - 8%

• uzupełnianie w trakcie trwania kadencji: o wygaśnięciu orzeka Marszałek Sejmu lub Senatu

• w razie wygaśnięcia mandatu poselskiego - w miejsce poprzednika kolejny kandydat z listy, z której mandat otrzymał poprzedni poseł, a który uzyskał kolejno największą ilość głosów

• wygaśnięcie mandatu senatora - Prezydent zarządza przeprowadzenie (3 m-ce od wygaśnięcia) wyborów uzupełniających, na identyzcnych zasadach jak zwykłe

Gwarancje praworządności wyborów/zasada sądowej weryfikacji ich ważności

• oparcie administracji na fachowym składzie sędziowskim

• udzielenie wyborcom, kandydatom i komitetom możliwości odwoływania się od decyzji zapadających w trakcie wyborów

• rejestracja list kandydatów - w okręgowych komisjach wyborczych; w razie odmowy rejestracji możliwość odwołania do PKW, jej decyzja ostateczna

• zgłaszanie kandydatów na Prezydenta RP; w przypadku odmowy zarejestrowania kandydata - możliwość wniesienia skargi do Sądu Najwyższego

• w trakcie kampanii - wnioski do sądu okręgowego o różnorakim charakterze

• system weryfikacji ważności wyborów - system weryfikacji parlamentarnej; system weryfikacji jurysdykcyjnej - powierzający kompetencje w zakresie kontroli prawidłowości wyborów sądom lub organom o charakterze sądowym; system mieszany (np. w Niemczech)

• w Polsce kontrola ważności wyborów do Sejmu i Senatu oraz na urząd Prezydenta RP - Sąd Najwyższy; Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

• prawo wnoszenia protestów wyborczych - podstawą mogą być jedynie popełnienie przestępstwa przeciwko wyborom oraz naruszenie Ordynacji wyborczej dot. głosowania, ustalenia wyników głosowania i wyniku wyborów

• ograniczenia podmiotowe - ogół wyborców jedynie w przypadku popełnienia przestępstwa przeciwko wyborom lub naruszenia przez PKW przepisów Ordynacji dot. wyników głosowania i wyników wyborów

• prawo wnoszenia protestów - pełnomocnicy komitetów wyborczych i przewodniczący właściwych komisji wyborczych

• ograniczenia czasowe - do 7 dni; protesty wnoszone pisemnie, rozpatrywane przez Sąd Najwyższy (3 sędziów)

• nie później niż 90 dni od dnia głosowania sąd rozstrzyga o ważności wyborów

• wybory prezydenckie - Sąd Najwyższy; rozstrzygnięcie podjęte w formie uchwały na podstawie sprawozdania PKW i po rozpatrzeniu protestów wyborczych (wnoszonych z powodu naruszenia przepisów ustawy o wyborze Prezydenta albo z powodu dopuszczenia się przestępstwa przeciwko wyborom, jeśli naruszenie miało wpływ na wynik; prawo: wyborcy, komitety, komisje)

• protesty wnoszone nie później niż w ciągu 3 dni od podania wyników wyborów do publicznej wiadomości przez PKW

• uchwała o ważności - nie później, niż w 30 dni po podaniu wyników

FORMY DEMOKRACJI BEZPOŚREDNIEJ

• władza sprawowana jest osobiście przez ogół uprawnionych do tego obywateli; zbiorowy suweren wyraża swą wolę osobiście

• traktowana jako incydentalna i subsydiarna forma sprawowania władzy; powszechnie stosowana jest demokracja przedstawicielska, w której ogół obywateli upoważnia swoich reprezentantów do sprawowania władzy w ich imieniu → niemożliwe w realiach państw współczesnych permanentne zaangażowanie ogółu obywateli w proces rządzenia państwem

• instytucje demokracji bezpośredniej: zgromadzenie ludowe (spotkanie ogółu ludności uprawnionej do podejmowania decyzji w ramach procesu sprawowania władzy; rzadko występująca forma), referendum (i plebiscyt), inicjatywa ludowa, weto ludowe, konsultacje społeczne

referendum

• jako możliwość wyrażenia swego stanowiska w określonej sprawie w głosowaniu przez ogół uprawnionych do tego obywateli; o zasięgu ogólnokrajowym i lokalnym

• moc wiążąca - rozstrzygające/stanowiące i konsultatywne/opiniodawcze

• kryterium obowiązku prawnego: obligatoryjne i fakultatywne

• etap procedury: ante legem (poprzedzające ustanowienie aktu; cząstkowe/wstępne), ratyfikacyjne (post legem), w sprawie uchylenia obowiązującego aktu prawnego

• przedmiot referendum: konstytucyjne, ustawodawcze, administracyjne, finansowe

plebiscyt

• jako synonim referendum; jako powszechne głosowanie przeprowadzone dla wyrażenia zaufania sprawującym władzy; jako instytucja prawa międzynarodowego służąca wyrażeniu stosunku ludności do zmiany statusu prawnego części lub całości terytorium państwowego

inicjatywa ludowa, weto ludowe

• przyznanie prawnie określonej grupie obywateli prawa do skierowania wniosku w sprawie ustanowienia określonego aktu prawnego przez uprawniony organ państwowy lub w drodze referendum

• może mieć charakter ogólnokrajowy lub lokalny; może być inicjatywą sformułowaną lub niesformułowaną

• weto - przyznanie prawnie określonej grupie obywateli prawa do zgłoszenia sprzeciwu wobec aktu prawnego ustanowionego przez uprawniony organ i żądania przeprowadzenia w tej sprawie referendum

konsultacje społeczne

• swoboda uczestników w przedstawianiu poglądów; sposobność do przedstawienia własnych uwag, postulatów, propozycji rozwiązań

Referendum w Polsce

• z zasady suwerenności Narodu

• prawo udziału - wyłącznie obywatel polski, który ukończył 18 lat i nie jest pozbawiony praw publicznych lub wyborczych, nie jest również ubezwłasnowolniony

referendum ogólnokrajowe (125)

• w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa; ma charakter jedynie fakultatywny

• zarządzanie: Sejm bezwzględną większością głosów (przy obecności co najmniej połowy), Prezydent za zgodą Senatu (bezwzględna większość głosów w obecności połowy)

• wniosek o zarządzenie złożyć może Senat, Rada Ministrów, grupa co najmniej 500 000 obywateli; a także 15 posłów, Prezydium Sejmu oraz komisji sejmowej

• w przypadku wniosku obywateli - referendum nie może dotyczyć wydatków i dochodów, obronności państwa oraz amnestii

• wnioski kierowane do Sejmu nie mają charakteru wiążącego

• organ zarządzający - obowiązek ustalenia treści pytań lub wariantów rozwiązań

• referendum wiążące, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania

• rozstrzygnięcie następuje, jeżeli w odpowiedzi na postawione pytanie oddano większość ważnych głosów pozytywnych lub negatywnych bądź jeżeli na jeden z wariantów oddano najwięcej ważnych głosów

• jeżeli wiążące i rozstrzygające - obowiązek organów państwowych niezwłocznego (nie później niż 60 dni) podjęcia czynności w celu realizacji wyniku referendum poprzez wydanie aktów normatywnych lub podjęcie innych decyzji

• samo referendum nie wywołuje skutków w postaci rzeczywistych przeobrażeń w sferze prawnej czy ekonomicznej

Referendum wyrażające zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej

• zgoda na ratyfikację przez Prezydenta umowy, na mocy której RP przekazuje organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach

• zarządzenie referendum w zależności od wcześniejszej decyzji wyboru procedury - podejmowanej przez Sejm w formie uchwały bezwzględną większością głosów (połowa obecna) - uchwała taka nie wywołuje jeszcze skutku w postaci zarządzenia referendum, jest warunkiem wstępnym podjęcia takiej decyzji przez uprawnione organy

• uchwała z inicjatywy własnej Izby - wykluczona możliwość złożenia wniosku przez RM, Senat lub obywateli

• referendum zarządzane przez Sejm lub Prezydenta za zgodą Senatu

Referendum zatwierdzające ustawę zmieniającą przepisy Konstytucji

• gdy zmiany dotyczą rozdziałów: I, II, XII

• nie ma charakteru obligatoryjnego, zmiana Konstytucji może nastąpić w drodze uchwalenia przez izby jednobrzmiącej ustawy

• inicjatywę w sprawie przeprowadzenia referendum - podmioty dysponujące inicjatywą zmiany Konstytucji (1/5 ustawowej liczby posłów, Senat, Prezydent); adresatem - Marszałek Sejmu, zobowiązany w ciągu 60 dni do niezwłocznego zarządzenia referendum

• zmiana przyjęta, jeżeli opowiedziała się za nią większość głosujących; charakter wiążący nie jest uzależniony od frekwencji, znaczenie ma jedynie rozkład oddanych głosów

• ważność referendów (wszystkich) stwierdza Sąd Najwyższy

Referendum lokalne - w celu odwołania pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego

Inicjatywa społeczna w Polsce

Inicjatywa w sprawie przeprowadzenia referendum

• 500 000 obywateli polskich posiadających czynne prawo wyborcze

• ograniczony zakres przedmiotowy - nie może dotyczyć wydatków, dochodów, obronności państwa i amnestii

• wniosek obywateli nie jest dla Sejmu wiążący

• Marszałek odmawia przyjęcia wniosku, jeżeli PKW zakwestionuje - możliwość wniesienia skargi do SN

• referendum lokalne - inicjatywę w sprawie przeprowadzenia mają obywatele - mieszkańcy danej jednostki samorządu terytorialnego

Obywatelska inicjatywa ustawodawcza

• prawo 100 000 obywateli

• zakres przedmiotowy ograniczony o materie, co do których wyłączność posiada RM lub co do których Konstytucja odrębnie określa krąg podmiotów dysponujących prawem inicjatywy

• nie można wnieść projektów ustawy budżetowej, o prowizorium budżetowym, o zaciągnięciu długu publicznego, o udzieleniu gwarancji finansowych przez państwo

• także - projektu ustawy o zmianie Konstytucji

• do przygotowania projektu, jego rozpowszechnienia i popularyzowania - komitet inicjatywy ustawodawczej

• opracowanie projektu → 1000 podpisów → przedłożenie Marszałkowi Sejmu zawiadomienia o utworzeniu komitetu wraz z projektem ustawy → Marszałek - postanowienie o przyjęciu zawiadomienie → osobowość prawna komitetu, którą ogłasza w dzienniku o zasięgu ogólnopolskim → kampania promocyjna - dla uzyskania poparcia wyborców - czas: 3 miesiące od postanowienia o przyjęcia zawiadomienia przez Marszałka → następnie wnosi do Marszałka projekt ustawy wraz z wykazem podpisów osób projekt popierających

• w razie odmowy Marszałka - skarga do Sądu Najwyższego

• wniesienie projektu - obowiązek Marszałka skierowania projektu do pierwszego czytania (w ciągu 3 miesięcy), o czym zawiadamiany jest pełnomocnik komitetu inicjatywy ustawodawczej (wykonuje obowiązki wnioskodawcy w postępowaniu ustawodawczym)

VI. SEJM I SENAT

• określone władcze kompetencje na zasadzie wyłączności: władza ustawodawcza, w przypadku Sejmu - kontrola nad RM

• uprawnienie do regulowania w sposób ogólny i abstrakcyjny wszelkich dziedzin życia społecznego, stosunków prawnych między osobami fizycznymi oraz innymi podmiotami prawnymi, wszędzie tam, gdzie spotkać się można z rygorem stosowania środków przymusu

• preponderencja - uprzywilejowany status, przewaga Sejmu i Senatu - zw. ze szczególnym związkiem z Narodem

• parlament lub izba, gdy organ państwowy: ma charakter kolegialny, stanowi reprezentację społeczeństwa, bierze udział w sprawowaniu władzy co najmniej przez stanowczy udział w uchwalaniu norm, obraduje z zachowaniem zasady jawności, jego członkowie cieszą się szczególnym statusem prawnym - cechy te posiada Sejm; izby biorą nierówny udział w stanowieniu ustaw

• teoria dwuizbowości (bikameralizmu): równorzędna pozycja obu izb, nierównorzędna pozycja

• druga izba: z federalnej struktury państwa, z dążenia do polepszenia jakości ustawodawstwa (izba refleksji, rozwagi - Senat polski), chęci stworzenia reprezentacji o charakterze niepolitycznym;

• Sejm i Senat - jedne z najwyższych, centralne, konstytucyjne organy, o statusie zgromadzeń przedstawicielskich, reprezentujące Naród jako podmiot w państwie suwerenny, podstawowa funkcja - stanowienie ustaw; Sejm i Senat - jako dwuizbowy parlament

Mandat przedstawicielski, status prawny reprezentantów

• w Polsce - mandat wolny (członek parlamentu samodzielnie wyraża wolę elektoratu)

• bezwzględne pozbawienie mocy wiążącej wszelkich instrukcji kierowanych przez wyborców

• powinnością - przyjmowanie opinii, postulatów, wniosków wyborców i ich organizacji, branie ich pod uwagę w działalności parlamentarnej - ale bez sankcji prawnej

• mandat odpowiedzialny - dopuszczalne odwołanie parlamentarzysty - wykluczony w Konstytucji

• Uprawnienia posłów (senatorów)

• prawo do brania udziału w dyskusjach, głosowaniach na forum izby i w jej organach wewnętrznych; czynne i bierne prawo wyborcze do nich, możliwość składania wniosków

• możliwość zrzeszania się w kluby, koła i zespoły parlamentarne

• funkcja kontrolna: przez interpelacje, zapytania i interwencje poselskie - obowiązek instytucji publicznych, jak i jednostek gospodarki niepaństwowej udzielenia w terminie 14 dni informacji o stanie sprawy, w której podjęto interwencję

• senatorowie - informacje i wyjaśnienia od członków rządu oraz przedstawicieli organów i instytucji państwowych i samorządowych; możliwość podejmowania interwencji na w/w zasadach; brak prawa interpelowania i zgłaszania zapytań i pytań w sprawach bieżących (w praktyce - o analogicznej roli - oświadczenia senatorskie)

• Obowiązki posłów i senatorów, szczególne zakazy

• uczestniczenie (czynne) w pracach izby i ZN - jako obowiązek

• w przypadku niewypełniania obowiązków - odpowiedzialność regulaminowa, zmniejszenie świadczeń finansowych

• obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym

• niepołączalność z pełnieniem innych ważnych funkcji (zasada incompatibilitas): członkostwo w obu izbach, zajmowania fotela prezydenckiego, wykonywania zawodu sędziego, Prezesa NIK, RPO, członka KRRiT, Rzecznika Praw Dziecka, Prezesa NBP i członków RPP

• nie mogą mandatu wykonywać: ambasadorowie, prokuratorzy, urzędnicy służby cywilnej, żołnierze w czynnej służbie, funkcjonariusze służb ochrony państwa, pracownicy Kancelarii Sejmu, Senatu i Prezydenta

• zakaz nie obejmuje członków RM i sekretarzy stanu

• w przypadku kolizji - bezpłatny urlop

• wygaśnięcie mandatu parlamentarnego w razie sprawowania lub powołania na radnego w radzie gminy/miasta, powiatu, sejmiku, wójta, burmistrza, prezydenta miasta, członka zarządu powiatu, województwa lub związku komunalnego

• zakaz podejmowania dodatkowych zajęć, przyjmowania darowizn - antykorupcyjna funkcja

• zakaz prowadzenia działalności gospodarczej z wykorzystaniem mienia państwowego lub komunalnego - odpowiedzialność przed TS

• zakaz zasiadania we władzach zarządzających, kontrolnych i rewizyjnych przedsiębiorstw z bezpośrednim lub pośrednim udziałem państwowych lub komunalnych osób prawnych

• zakaz posiadania pakietu udziałów lub akcji przekraczającego 10% w spółkach prawa handlowego, w których udział mają państwowe lub komunalne osoby prawne

• Gwarancje wykonywania mandatu

• immunitet - wyłączenie lub ograniczenie możliwości pociągania członka parlamentu do odpowiedzialności prawnej oraz legalnego naruszania jego nietykalności osobistej

• niedopuszczalność pozbawienia wolności przez aresztowanie lub zatrzymanie; nie dot. zatrzymania na gorącym uczynku pod warunkiem, że jest ono niezbędne dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania - niezwłocznie należy powiadomić Marszałka

• immunitet - początek z dniem ogłoszenia wyników wyborów, koniec w zależności od rodzaju immunitetu

• immunitet materialny - zasadniczy zakaz pociągania posła (senatora) do odpowiedzialności za wszelkie działania wchodzące w zakres sprawowania mandatu, choćby nawet nosiły znamiona przestępstwa; immunitetem nie są objęte czyny naruszające prawa osób trzecich

• immunitet formalny - od dnia ogłoszenia wyników nie może parlamentarzysta pociągnięci do odpowiedzialności karnej, chyba że sam wyrazi na to zgodę lub uczyni to dana izba

• ma charakter względny (może być uchylony) i czasowy (obejmuje okres zasiadania w parlamencie)

• postępowanie nie ulega automatycznie zawieszeniu, dopiero na specjalną uchwałę

• uchylenie lub zrzeczenie się immunitetu - nie obejmuje czynów mieszczących się w immunitecie formalnym, a więc działań wchodzących w zakres wykonywania mandatu

• uchylenie - uchwała, 2/3 głosujących

• gwarancje materialne: całość uprawnień o charakterze finansowym i rzeczowym zapewniających bądź zwrot ponoszonych w związku z wykonywaniem mandatu kosztów, bądź wynagrodzenie za wykonane obowiązki

• diety (otrzymują wszyscy) i uposażenie (tylko ci, dla których wykonywanie obowiązków parlamentarnych stanowi odpowiednik pracy zawodowej lub głównej dział. zarobkowej)

• wysokość - równa wynagrodzeniu podsekretarza stanu

• w czasie trwania kadencji nie można rozwiązać stosunku pracy parlamentarzysty, ograniczona możliwość wypowiedzenia

• jego rozwiązanie - zależy od zgody Prezydium izby - zakaz o charakterze względnym

• zapewnienie stabilności pracowniczej

• pracodawca zobowiązany do udzielenia urlopu bezpłatnego (wyłącznie na jego wniosek); jeśli nie korzysta, zakład pracy powinien umożliwić wykonywanie obowiązków - absolutne pierwszeństwo powinności poselskich nad pracowniczymi

Kadencja, zasady działania

Kadencja

• 4 lata - początek od dnia zebrania się nowo wybranego Sejmu na pierwsze posiedzenie

• zasada czasowej ciągłości prac - zakończenie kadencji parlamentu dopiero w przeddzień zebrania się nowo wybranych posłów na pierwszym posiedzeniu izby (także w przypadku samorozwiązania)

• koniec kadencji: w sposób zwyczajny i nadzwyczajny; wyjątkowo - po upływie przedłużonej kadencji

• uchwała o skróceniu kadencji - większość 2/3 ustawowej liczby posłów (liczona od nominalnej liczby posłów; minimalna liczba - 307)

• Senat nie uczestniczy w żaden sposób w podejmowaniu takiej decyzji

• skrócenie przez Prezydenta: fakultatywne - gdy ustawa budżetowa nie zostanie przedstawiona do podpisu w terminie 4 miesięcy od złożenia przez rząd jej projektu; obligatoryjne - w razie nieudzielenia wotum zaufania RM powołanej w ramach tzw. drugiej rezerwowej procedurze tworzenia rządu; w obu przypadkach - konieczne zasięgnięcie opinii Marszałków (tylko formalność)

• przedłużenie kadencji - gdy jej koniec przypadłby na któryś ze stanów nadzwyczajnych lub w mniej niż 90 dni po jego zakończeniu

• całkowita równoczesność kadencji Sejmu i Senatu

• zasada dyskontynuacji prac parlamentu - koniec kadencji przerywa ciągłość na poszczególnych etapach trybu rozpatrywania, ale przed ostateczną decyzją, uważa się za „odrzucone”

• zasada nie dotyczy projektów w ramach wykonywania obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej; należy rozpatrzyć wnioski o postawieniu przed TS; nowy Sejm może rozpatrzyć sprawozdanie komisji śledczej przyjęte w poprzedniej kadencji; źródłem - zwyczaj

Zasady działalności

• autonomia regulaminowa izb - sprawy wewnętrznej organizacji i trybu pracy - określane przez same izby; izby same ustalają obowiązujące je normy organizacyjno-proceduralne

• upoważnienie w Konstytucji

• izby nie mają prawa do wzajemnego ingerowania w sprawy regulaminowe

• regulaminy - w formie uchwał - zaliczone do powszechnie obowiązujących źródeł prawa: nie można nakładać obowiązków na podmioty pozaparlamentarne, nie można nadawać uprawnień obowiązujących poza izbą

• sposób wykonywania obowiązków innych organów - może być określony w regulaminie

• organy spoza izby nie są zasadniczo powołane do kontroli zgodności działań z regulaminem; regulaminy podlegają kontroli TK pod względem zgodności z Konstytucją

• sfera regulaminowa - wyłączona z zakresu ustawodawstwa; nie powinno dochodzić do sprzeczności, bo akty te dotyczą innych materii

• zasada permanencji - terminy posiedzeń określane przez same izby

• izby obradują na posiedzeniach

• parlament może obradować przez cały okres swojej kadencji, o konkretnych terminach posiedzeń decydują wyłącznie jego organy wewnętrzne

• zasada jawności - charakter konstytucyjny; jawność obrad Sejmu, Senatu, Zgromadzenia Narodowego = dopuszczenie przedstawicieli środków masowego przekazu oraz publiczności do obserwowania przebiegu obrad

• względny charakter - wyjątkowo tajność obrad, jeżeli wymaga tego dobro państwa - bezwzględna większość głosów; rozpatrywanie wniosku o uchwalenie tajności - z mocy prawa niejawne

• w przypadku komisji - przewodniczący mogą dopuścić obecność innych osób

• zasada kierowania pracami przez Marszałka - przewodniczenie obradom, strzeżenie praw izby, reprezentowanie na zewnątrz - Konstytucja; także - wnioskowanie w niektórych sprawach, decydowanie w ważnych kwestiach proceduralnych

• M zwołują posiedzenia, ustalają porządek dzienny, decydują o przedłużeniu czasu wystąpień, kierują pracami Prezydiów, przewodniczą obradom Konwentów Seniorów

• policja sesyjna - czuwanie nad spokojem i porządkiem na terenie należącym do izb

• decydują o obniżaniu uposażeń w przypadku niewykonywania obowiązków

• wstępna kontrola zgodności z prawem inicjatyw ustawodawczych i uchwałodawczych

Wewnętrzna organizacja izb

• konstytucyjne: Marszałkowie i komisje

• regulaminowe: Prezydia, Konwenty Seniorów

Marszałkowie

• wybierani na pierwszym posiedzeniu - bezwzględną większością głosów w drodze uchwały

• odwołanie Marszałka Senatu - wniosek zgłoszony przez 34 senatorów (1/3); odwołanie Marszałka Sejmu - w drodze praktyki

• Marszałek Sejmu - zastępuje prezydenta, rozpisuje wybory prezydenckie, jest z urzędu przewodniczącym ZN; zawsze uprawniony do wyrażenia opinii w przedmiocie przedterminowego zakończenia kadencji parlamentu w wyniku zarządzenia Prezydenta; prawo złożenia do TK wniosku dot. konstytucyjności aktu normatywnego, prawo żądania rozstrzygnięcia przez TK sporu kompetencyjnego; wyraża opinię w sprawie podpisania ustawy z pominięciem zakwestionowanych przez TK przepisów; jest członkiem Rady Bezpieczeństwa Narodowego; wyłączne prawo wnioskowania o odwołanie RPO przed upływem kadencji, możliwość zgłoszenia kandydatury na prezesa NIK

• Marszałek Senatu - zastępuje Prezydenta, gdy nie może tego uczynić Marszałek Sejmu; występuje z wnioskami do TK, wyraża opinię przed podjęciem przez prezydenta decyzji o skróceniu kadencji parlamentu, jest z urzędu zastępcą przewodniczącego ZN

Prezydia

• Marszałek i wicemarszałkowie; w Sejmie - liczba nieokreślona, w Senacie - 3

• wicemarszałkowie - nie są organami izb, zadaniem - zastępowanie Marszałka w określonym przezeń zakresie

• wybór wicemarszałków w trybie wyboru marszałka

• funkcje prezydiów: dokonywanie legalnej wykładni regulaminu izby; w Sejmie - ustalanie planu pracy izby

• funkcja opiniodawcza w stosunku do niektórych rozstrzygnięć Marszałków

• działają bez przerw międzykadencyjnych

Konwenty Seniorów

• podejmowanie decyzji o czasie, sposobie i przedmiocie obrad - zapewnienie współdziałania klubów

• uprawnienia o charakterze wyłącznie opiniodawczym; działają jako organy doradcze przede wszystkim Marszałka

• w skład - członkowie Prezydium, przedstawiciele klubów parlamentarnych, klubów i porozumień poselskich (co najmniej 15 posłów), kół poselskich reprezentujących w dniu wybory osobną listę wyborczą (Sejm); klubów parlamentarnych, klubów i porozumień skupiających min. 7 senatorów (Senat)

• reprezentacja - na zasadzie równości klubów - każdy deleguje jednego; w Sejmie - przewodniczący lub wice klubów, w Senacie - osobne ustalenie osoby

• opinie obligatoryjne - określenie terminu i projektu porządku dziennego, wnioski dot. trybu dyskusji nad poszczególnymi punktami porządku dziennego

• możliwość przekazania przez Marszałka lub Prezydium innych spraw

Komisje parlamentarne

• wyspecjalizowane organy o charakterze pomocniczym, opiniodawczo-inspirującym

• stałe (zwyczajne) - powoływane na okres całej kadencji w celu względnie ciągłych prac nad określonym kompleksem zagadnień

• nadzwyczajne - powoływane ad hoc dla rozpatrzenia konkretnego zadania

• rodzaje: powołane w celu rozpatrzenia szczególnie ważnych ustaw (przyspieszenie prac i ich koncentracja w jednym ośrodku - np. komisje w sprawach kodeksów), komisje śledcze - dla wyjaśnienia określonej konkretnie sprawy pod kątem wyjaśnienia przyczyn określonego stanu rzeczy i wskazania osób odpowiedzialnych oraz ew. pociągnięcia do odpowiedzialności politycznej lub konstytucyjne; w skład - 11 posłów (powinien odzwierciedlać reprezentację w Sejmie klubów i kół mających przedstawicieli w Konwencie Seniorów)

• komisja śledcza - ma prawo przesłuchiwania wezwanych przez siebie osób, żądania akt lub pisemnych wyjaśnień od instytucji publicznych, zwrócenia się do Prok. Generalnego o przeprowadzenie określonych czynności wyjaśniających

• nie jest związana stanowiskiem innych organów państwowych ani opiniami innych komisji

• obowiązek złożenia sprawozdania z działalności; możliwość przedłożenia wniosku wstępnego o pociągnięcie do odpowiedzialności przed TS

• podział na resortowe i pozaresortowe

Kluby i koła parlamentarne

• klub - co najmniej 15 posłów

• koło - min. 3 posłów

• kluby - reprezentacja w Konwencie Seniorów, szczególne traktowanie w zakresie limitów czasu wystąpień w dyskusji

• liczba podpisów wymaganych do złożenia poselskiej inicjatywy ustawodawczej - zbieżna z minimalną wielkością formy zrzeszania się

• między kołami - możliwość zawarcia porozumienia co do wspólnej reprezentacji w Konwencie Seniorów

• zakaz przynależności do więcej niż jednego klubu/koła

• każdy winien posiadać statut/regulamin wewnętrzny; wszelkie obowiązki przyjęte z chwilą wstąpienia do klubu/koła nie mogą być obwarowane sankcją prawną (np. w postaci utraty mandatu)

• zespoły - kryterium nie polityczne, a terytorialne, zawodowe

• w Senacie - klub = min. 7 senatorów, koło - 3 senatorów

Funkcja Sejmu i Senatu

Funkcja ustrojodawcza

• możliwość uchwalania i zmiany ustawy zasadniczej

• prawo inicjatywy w zakresie zmiany Konstytucji - 1/5 ustawowej liczby członków Sejmu, Senat, Prezydent

• 2/3 głosów przy ogólnie obowiązującym quorum

• konieczne uchwalenie przez Senat - bezwzględną większością głosów; stanowisko Senatu - jednolite w stosunku do całego tekstu

• Sejm nie może przełamać uchwały Senatu

Funkcja ustawodawcza

Tryb ustawodawczy

• przygotowanie i złożenie inicjatywy ustawodawczej: Senat, Prezydent, Rada Ministrów, posłowie (15 lub komisja), grupa co najmniej 100 obywateli

• złożenie gotowego tekstu, zgodnego z regułami legislacyjnymi; przedstawienie skutków finansowych; także - uzasadnienie i wskazania m.in. źródeł finansowania; oświadczenie o zgodności z prawem UE - wstępna kontrola wniosku przez Marszałka; projekt może opiniować Komisja Ustawodawcza

• postępowanie w Sejmie

• pierwsze czytanie projektu ustawy - sformalizowane, w trybie regulaminowym rozpatrywanie określonego projektu ustawy (przedstawienie i uzasadnienie, pytania osłów, debata); w dwóch formach: na posiedzeniu komisji lub na posiedzeniu plenarnym (w tym przypadku może projekt zostać odrzucony)

• praca w komisji/sjach sejmowej - poprawki: posłów, RM, wnioskodawcy; komisja jako „dysponent” projektu - sama kształtuje jego treść; wnioskodawcy poprawek odrzuconych mają prawo żądać umieszczenia ich w sprawozdaniu jako wniosków mniejszości

• drugie czytanie projektu ustawy - zawsze na posiedzeniu plenarnym, przedstawiane przez posła-sprawozdawcę wyniki prac komisji; wszyscy posłowie mają prawo zgłaszać poprawki (jeśli zgłoszono - wniosek ponownie do komisji, ta, po ich rozpatrzeniu, przedstawia dodatkowe lub poprawione sprawozdanie); do zakończenia czytania - prawo wycofania z Sejmu projektu

• trzecie czytanie projektu ustawy - zawsze na posiedzeniu Sejmu: wystąpienie posła-sprawozdawcy i głosowanie; najpierw wniosek o odrzucenie, później poprawki od najdalej idącej, w końcu całość projektu z przyjętymi poprawkami; Marszałek uprawniony do odmowy poddania pod głosowanie poprawki nieprzedłożonej wcześniej komisji

• uchwalenie ustawy - zwykłą większością głosów przy quorum wynoszącym min. 50% ustawowej liczby posłów - z tą chwilą projekt staje się ustawą

• postępowanie w Senacie

• rozpatrywanie przez właściwe komisje (18 dni na przygotowanie projektu uchwały), debata i przyjęcie uchwały: odrzucenie w całości, uchwalenie poprawek, przyjęcie ustawy bez zmian; uchwalone poprawki nie mogą wykraczać poza zakres przedmiotowy ustawy (nie powinny mieć charakteru inicjatywy ustawodawczej; nie wolno wykroczyć poza „materię ustawy” - zakres zagadnień wyznaczony przez Sejm)

• przyjęcie bez zmian lub niepowzięcie uchwały - ustawa przekazywana Prezydentowi

• postępowanie w Sejmie

• rozpatrywanie propozycji Senatu przez komisje; debata i głosowanie: Sejm może przyjąć np. tylko część poprawek; odrzucenie - bezwzględną większością, jeśli takiej nie ma - Sejm zaakceptował stanowisko Senatu

• Sejm nie może dokonać żadnych modyfikacji z własnej inicjatywy

• Prezydent: w terminie 21 dni odmówić podpisania ustawy i wystąpić do Sejmu o ponowne jej rozpatrzenie - etap komisyjny, debata i głosowanie: ponowne uchwalenie ustawy większością 3/5 głosów; zakaz modyfikacji tekstu ustawy; w rozpatrywaniu weta nie bierze udziału Senat

• w przypadku poddania kontroli prewencyjnej i zakwestionowania części przepisów oraz niepodjęcie decyzji o podpisaniu ustawy z pominięciem owych przepisów: Prezydent zwraca ustawę Sejmowi w celu usunięcia niezgodności; rozpatrzenie - przez obie izby parlamentu, na analogicznym zasadach

• podpisanie i zarządzenie ogłoszenia - koniec procesu legislacyjnego

Modyfikacje trybu ustawodawczego

• ustawa o wyrażeniu zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, na podstawie której RP przekazuje organizacji międzynarodowej kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach - za zgodą obu izb przy poparciu 2/3 posłów i bezwzględnej większości w Senacie - tryb parlamentarny jako „surogat” trybu referendalnego

• ustawa budżetowa - inicjatywa tylko do RM; I czytanie zawsze na posiedzeniu plenarnym; komisją właściwą - Finansów Publicznych; 20 dni Senatu na ustosunkowanie się (poprawki bądź przyjęcie, bez możliwości odrzucenia)

• projekt pilny - prawo określenia - wyłącznie przez RM w stosunku do dokumentu wniesionego jako jej własna inicjatywa (niedopuszczalne określenie w ten sposób projektów dot. prawa podatkowego, wyborczego, ustroju i właściwości władz publicznych, kodeksów): komisje sejmowe - maks. 30 dni, niedopuszczalność głosowania nad poprawkami nieprzedłożonymi komisji w formie pisemnej, propozycje Senatu - do 7 dni; podpisanie przez Prezydenta - 7 dni

• kodeksy - zawsze komisja nadzwyczajna, ograniczone prawo zgłaszania poprawek w II czytaniu

• obywatelska inicjatywa ustawodawcza - kontrola Marszałka (podpisów), przedstawiciele komitetu inicjatywy uprawnieni do udziału w pracach parlamentarnych; nie obowiązuje zasada dyskontynuacji

• ustaw dostosowujących polskie prawo do prawa UE - Komisja Europejska; z projektem - tłumaczenie odpowiednich przepisów; parlament - jako implementujący prawo wspólnotowe

• ustaw, co do których Sejm postanowił o przyspieszeniu prac - przystąpienie niezwłocznie po I do II czytania

Funkcja współuczestniczenia w określaniu polityki państwa

• budżet - ustawa o z góry określonym okresie obowiązywania, dotycząca konkretnych adresatów i określonych, konkretnych czynności; wnoszona najpóźniej na 3 miesiące przed początkiem roku budżetowego

• uchwalanie jest obowiązkiem Sejmu

• uchwalanie innych ustaw dotyczących finansów publicznych, szczególnie dot. zaciągania długu publicznego, udzielania gwarancji finansowych przez państwo, ustanawiania monopolu

• aprobata Sejmu dla programu działań nowej RM - obowiązek premiera przedstawienia expose i uzyskania wotum zaufania

• uchwalanie rezolucji i apeli - nie są prawnie wiążące, mają znaczenie polityczne dla rządu

• ogłaszanie stanu wojny i decydowanie o zawarciu pokoju

Funkcja kreacyjna

Kompetencje wykonywane wyłącznie przez Sejm

• wybór Prezesa RM i całej RM w rezerwowej procedurze formowania rządu (konstruktywne wotum nieufności)

• wybór całości TK

• wybór zastępców i członków TS

Przypisane Sejmowi przy uczestnictwie Senatu

• powoływanie RPO, prezesa NIK

• z ustaw zwykłych: GIDO, Rzecznik Praw Dziecka, Prezes IPN

Sprawowane przez Sejm na wniosek Prezydenta - Prezes NBP

Wykonywane odrębnie przez izby

• Krajowa Rada Sądownicwa (Sejm - 4; Senat - 2); KRRiT (Sejm - 4, Senat - 2); RPP NBP (w równej liczbie)

Funkcja kontrolna

• kontrola pod względem legalności i celowości (przede wszystkim w kontroli parlamentarnej)

• w relacji z RM - podstawowym środkiem: wotum nieufności

• kontrola pod względem celowości działań głowy państwa: przy obowiązki uzyskania zgody na ratyfikację ważniejszych umów, obligatoryjnej zgodzie Sejmu na przedłużenie stanu wyjątkowego, możliwość uchylenia rozporządzenia o stanie wyjątkowym lub wojennym; zgoda Senatu na zarządzenie referendum

• absolutorium - pozytywna ocena wykonania przez rząd ustawy budżetowej; sprawozdanie rządu analizowane przez NIK; brak obowiązkowej dymisji w przypadku nieotrzymania absolutorium

• wotum zaufania po powołaniu RM - jako kontrola prewencyjna

• Najwyższa Izba Kontroli - podległa Sejmowi; komisje - jako organy kontrolne

• komisje - prawo żądania informacji, a nawet obecności kierowników instytucji państwowych, prawo żądania przeprowadzenia kontroli NIK, mogą same przeprowadzać kontrole

• dezyderaty komisji i opinie: do RM, Prezesa NIK, Prezesa NBP, Prokuratora Generalnego, GIPracy - zobowiązani się odpowiedzieć

• komisja śledcza; komisja ds. Służb Specjalnych - szczególne uprawnienia kontrolne: opiniowanie kierunków pracy i rozpatrywanie corocznych sprawozdań z działalności ABW i AWyw. oraz WSI

• interpelacje - składane w sprawach o zasadniczym charakterze

• zapytania - w sprawach mniejszej wagi, ale nie o charakterze spraw bieżących

• wnoszone przez posłów do wszystkich członków RM; składane na piśmie; pytania w sprawach bieżących - ustnie; interpelacje i pytania - załatwiane na posiedzeniu Sejmu; zapytania - w formie pisemnej; interpelacje i zapytania - odpowiedź w ciągu 21 dni, pytania - na posiedzeniu; w sprawie interpelacji - możliwość przeprowadzenia debaty

ZGROMADZENIE NARODOWE

• Sejm i Senat obradujące wspólnie

• sytuacje związane z realizacją uprawnień kontrolno-weryfikacyjnych wobec działań Prezydenta

• wyłącznie szczególna forma działania Sejmu i Senatu, nietraktowane jako odrębny organ państwa

• działa wyłącznie w sytuacjach określonych w przepisach konstytucyjnych - nie ma możliwości rozszerzania zakresu działań przez ustawodawstwo zwykłe

• Przewodniczącym - Marszałek Sejmu, w zastępstwie - Marszałek Senatu; do jego uprawnień - przygotowanie i zwoływanie posiedzeń ZN

Funkcje

• wyłączne prawo pociągania do odpowiedzialności konstytucyjnej i karnej przed TS Prezydenta - ale nie posiada samodzielnego prawa pozbawiania go urzędu

• uchwała o pociągnięciu do odpowiedzialności - czasowe zawieszenie pełnienia funkcji przez głowę państwa

• uprawnienie do stwierdzania trwałej niezgodności Prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia: ZN tylko weryfikuje ocenę lekarską - większością 2/3 głosów

• odbiera przysięgę od Prezydenta;

• wysłuchuje orędzia głowy państwa - bez możliwości przeprowadzenia debaty

VII. RADA MINISTRÓW

Powoływanie

• czynności prawne i czynności faktyczne; powoływanie rządu w dwóch znaczeniach: ogólne określenie dla czynności prowadzących do ukonstytuowania się rządu oraz akt urzędowy Prezydenta

• RM - organ niekadencyjny; prawnie - powoływana na czas nieokreślony; dymisja: na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu; w razie nieuchwalenia wotum zaufania, w razie wyrażenia wotum nieufności

• dymisja składana Prezydentowi - ma obowiązek przyjąć

• dymisja może nastąpić także, jeżeli Prezydent przyjmie rezygnację Prezesa RM (nie jest to jego obowiązek)

Procedury

• procedura zasadnicza: 2 etapy - prezydencki i sejmowy; inicjowana przez Prezydenta aktem desygnacji Prezesa RM (wyznaczenie kandydata, upoważnienie do działań zmierzających do sformowania nowego gabinetu) - zakres swobody uzależniony faktycznie od politycznej struktury sejmu

• w ramach działań desygnowanego - rozmowy, konsultacje partyjne; w praktyce wypracowano tzw. umowy koalicyjne, określające program większości i mechanizmy współdziałania

• okres konstruowania - nie może przekroczyć 14 dni; termin o charakterze terminu zawitego - w tym czasie desygnacja i skompletowanie rządu

• aktem zamykającym - akt powołania Prezesa RM i pozostałych członków; przysięga wobec Prezydenta

• w ciągu następnych 14 dni - Prezes RM ubiega się o uzyskanie inwestytury - formalnej zgody na rozpoczęcie działalności: w tym celu przedstawia program swego gabinetu oraz przedstawia wniosek o uchwalenie wotum zaufania - bezwzględną większością głosów przy obecności najmniej połowy ustawowej liczby posłów; powołany rząd - większościowym

• brak określenia terminu głosowania nad uchwaleniem wotum zaufania

• w przypadku konstruktywnego wotum nieufności - formowanie rządu rozpoczyna się od wyboru nowego premiera: Prezydent dokonuje jedynie aktu powołania

• I procedura rezerwowa: inicjowana przez Sejm - wybór nowego premiera w terminie do 14 dni od dnia, kiedy upłynął termin prezydencki lub upłynął termin wyrażenia wotum zaufania lub nie udzielono wotum zaufania

• kandydatury - zgłaszane pisemnie przez grupy co najmniej 46 posłów

• wybór bezwzględną większością głosów; głosowanie ma charakter imienny

• w ciągu 14 dni - skład rządu i jego program; głosowanie nad powołaniem RM - analogicznie do wyboru premiera - formalny wybór rządu przez Sejm

• wybór dokonywany łącznie, nie głosuje się każdej kandydatury z osobna

• Prezydent - wręcza akty powołania (ma obowiązek zaakceptowania nowego rządu) i odbiera przysięgę

• II procedura rezerwowa - identycznie, jak zasadnicza

• wotum zaufania - zwykłą większością głosów - rząd mniejszościowy

• w przypadku niepowodzenia tej procedury - konstytucyjny obowiązek Prezydenta skrócenia kadencji parlamentu i zarządzenia wyborów parlamentarnych

Zmiany w składzie RM

• zmiany mogą dotyczyć wszystkich członków RM z wyjątkiem Prezesa RM - jego ustąpienie = kres działalności gabinetu, któremu przewodzi

• może dotyczyć „wymiany” członka rządu, zmniejszenia bądź zwiększenia liczebności RM

• złożenie premierowi dymisji lub udzielenie mu jej; wyrażenie zgody na dymisję przez Prezesa RM (w przypadku złożenia dymisji); przyjęcie przez Prezydenta; złożenie Prezydentowi przez Prezesa wniosku o powołanie konkretnego kandydata do RM; powołanie kandydata - dokonywanie zmian w zakresie określonym przez Prezesa RM

• w żadnym wypadku Prezydent nie może powołać osoby nieobjętej wnioskiem

• akt powołania - kontrasygnata Prezesa RM

Skład i struktura

• liczba członków - niezdeterminowana konstytucyjnie; w skład RM: wchodzący obligatoryjnie (Prezes i ministrowie) i fakultatywnie (obecność zależy od samego Prezesa RM; wicepremierzy i przewodniczący określonych w ustawach komitetów)

Prezes Rady Ministrów

Powoływanie rządu i jego rekonstrukcja

• całkowicie odpowiedzialny za kompletowanie składu przyszłego rządu

• ma możliwość wnioskowania o powołanie osób, których zakres działania określi samodzielnie; obok tego - konieczność powołania konkretnych ministrów resortowych (MON, MS)

• odpowiedzialny za podstawy programowe rządu

• samodzielna rola w procedurze dokonywania zamiany w rządzie - jego wniosek jest jedynym warunkiem formalny, od którego spełnienia uzależniony jest akt odwołania członka rządu

• teoretycznie rekonstrukcja może objąć całą Radę Ministrów

• jedyny wyjątek - gdy Prezydent odwołuje członka RM wobec którego uchwalono wotum nieufności

Wpływ na trwałość rządu

• jedynym organem uprawnionym do zdymisjonowania Prezesa RM - Sejm; jedyną formą wymuszenia tej dymisji - uchwalenie wotum nieufności dla całej RM

• decyzja o wystąpieniu do Sejmu z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania - wyłącznie w gestii Prezesa RM

Wpływ na tok i kierunek prac rządu

• zwoływanie posiedzeń, otwieranie i zamykanie obrad, określanie porządku posiedzenia, przewodniczenie obradom, decydowanie o sposobie przyjęcia konkretnego rozstrzygnięcia

• określa, kto poza konstytucyjnym składem, może uczestniczyć w posiedzeniach RM, decyduje o utajnieniu części lub całości posiedzenia

Wpływ na pracę członków rządu

• kompetencje koordynacyjne wobec członków rządu - możliwość zarządzenia korespondencyjnego uzgodnienia stanowisk, prawo tworzenia organów pomocniczych

• organy pomocnicze - na mocy zarządzenia Prezesa RM: stałe komitety RM, komitety RM, komitety do określonych kategorii spraw lub sprawy, rady i zespoły doradcze i opiniodawcze

• kompetencje koordynacyjne - Kancelaria PRM - realizacja polityki kadrowej, współdziałanie z innymi organami, działalność kontrolna wobec administracji rządowej

• uprawnienia kontrolne wobec członków rządu; PRM określa szczegółowy zakres działania ministra; prawo żądania od wszystkich członków rządu informacji, dokumentów i sprawozdań okresowych lub dotyczących danej sprawy

• sankcją - zdymisjonowanie członka rządu

Uprawnienia kreacyjne

• powoływanie i odwoływanie kierowników urzędów centralnych (niektórych, m.in. AW, UOKiK, ABW, USłużby Cywilnej)

• powoływanie na wniosek ministra sekretarzy i podsekretarzy stanu; powoływanie i odwoływanie wojewodów i wice

kompetencje koordynacyjno-nadzorcze wobec samorządu terytorialnego

• prawo zawieszenia organów gminy (powiatu, województwa) i ustanowienia zarządu komisarycznego na okres dwóch lat w przypadku przedłużającego się braku skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych

• prawo wnioskowania do Sejmu o rozwiązanie organów stanowiących samorządu w przypadku naruszenia Konstytucji lub ustaw

• nadzór nad urzędami centralnymi - GUS, UOKiK, ABW), zwierzchnik służbowy pracowników administracji rządowej

dopuszczalna możliwość łączenia stanowiska Prezesa RM z funkcją innego członka rządu

Wiceprezes RM

• nie jest to stanowisko obowiązkowe

• premier określa zadania i kompetencje wykonywane w jego imieniu

• może łączyć z funkcją ministra

• przewodniczy komitetom stałym RM

Ministrowie

Kierujący działem administracji rządowej

• wykonują działania jako jednoosobowe naczelne organy administracji - kierują podległą im strukturą administracyjną danego działu lub działów administracji rządowej

• ustawa - 30 działów

• określenie zakresu działania ministra - do Prezesa RM; jeden minister może kierować kilkoma działami administracji

• z mocy ustawy jednemu: budżet, finanse publiczne, instytucje finansowe

• minister - kompetencje do wydawania aktów normatywnych, decyzji administracyjnych i aktów administracyjnych w toku postępowania admin., sprawowania nadzoru nad państwowymi osobami prawnymi w ramach swojego działu

• w niektórych - kompetencja sprawowania nadzoru nad pewnymi instytucjami centralnymi

• Prezes RM - w drodze rozporządzenia określa ministerstwo, które zapewniać będzie ministrowi obsługę administracyjną

• minister - obowiązek inicjowania i opracowywania polityki RM w stosunku do działu

• minister w drodze obwieszczenia ogłasza ustala wykaz jednostek organizacyjnych jemu podległych i przezeń nadzorowanych

• konstytucyjnie dopuszczalny - wariant kolegialnego kierowania działem administracji (jako komitet lub komisja) - przewodniczący może wchodzić w skład RM, ale nie ma to charakteru obligatoryjnego

Wypełniający zadania wyznaczone przez prezesa RM

• nie stoją na czele wyodrębnionego działu administracji, wykonują jedynie wyznaczone przez premiera zadania

• aparat wykonawczy ministra - określony przez Prezesa RM rozporządzeniem

• ministrowie - nie mogą wydawać rozporządzeń

Sekretarze i podsekretarze stanu

• powoływani przez Prezesa RM na wniosek ministra

• zakres czynności - określa sam minister, zawiadamiając Prezesa

• sekretarz - może łączyć zatrudnienie w administracji ze sprawowaniem mandatu poselskiego lub senatorskiego

Struktura rządu

• organy pomocnicze, komisje do opracowania projektów kodyfikacji, komisje wspólne w celu uzgodnienia z zainteresowaną instytucją lub środowiskiem

• Komitety Rady Ministrów - członkowie RM, organy admin. rządowej, inne osoby (z administracji i spoza niej); przewodniczący powoływany przez premiera, pozostałe osoby przez premiera w porozumieniu z przew.

• zadania: uzgadnianie stanowisk członków RM, koordynowanie działalności organów administracji rządowej, inicjowanie i przygotowywanie przyszłych rozstrzygnięć RM, określanie zadań członków Komitetów i nadzorowanie sposobu ich wykonywania

• czynności o charakterze pomocniczym, realizacyjnym, kierowniczym

• komitety doraźne - dla rozpatrzenia indywidualnej, konkretnej sprawy

• rady i zespoły - zakres działania związany z zagadnieniami należącymi do kompetencji ministra lub Prezesa RM - np. Rada Legislacyjna (powoływani przez premiera)

• komisje wspólne - w składzie: przedstawiciele instytucji i środowisk społecznych

• powoływane przez Radę Ministrów; Komisja Wspólna Rządu i Sam. Terytorialnego, wspólna ds. Żeglugi Morskiej i Rybołówstwa Dalekomorskiego

Kompetencje RM

• w Konstytucji - klauzula domniemania kompetencji - do RM należą sprawy polityki państwa niezastrzeżone dla innych organów i samorządu terytorialnego

• podstawowym zadaniem - realizowanie (wykonywanie) ustaw

• kierowanie administracją rządową - funkcja kierowania - w stosunku do całej administracji rządowej; w drodze wydawania aktów stosowania prawa

• funkcja rządzenia - prowadzenie polityki państwa, wytyczanie generalnych zasad polityki państwa, podejmowanie decyzji o charakterze strategicznym; funkcja o charakterze samoistnym;

• kompetencje inicjatywne - grupa kompetencji, które uruchamiają działanie innych organów państwa

• inicjatywa ustawodawcza; wyłączna w odniesieniu do ustawy budżetowej i zmian w niej, ustawy o prowizorium budżetowym, o zaciąganiu długu publicznego, o udzieleniu gwarancji finansowych przez państwo

• wobec Prezydenta - np. wnioski o wprowadzenie stanów nadzwyczajnych: wojennego i wyjątkowego

• kompetencje wykonawczo-realizacyjne względem aktów i decyzji innych organów państwowych - realizacja ustaw i budżetu (składanie sprawozdania i informacji o działalności rządu - szczególnie sprawozdania z wykonania budżetu oraz o stanie zadłużenia państwa; informacji o wykonywaniu ustaw lub o polityce, gdy jest ona przynajmniej częściowo zdeterminowana przez inne organy państwa)

• funkcja bieżącego kierownictwa państwowego - możliwość kreowania dyrektyw działania prawnie wiążących organy podporządkowane; kompetencje koordynacyjno-kontrolne

• kompetencje nadzorcze i kontrolne - wobec organów i instytucji niepodporządkowanych; np. Prezes - wobec samorządu terytorialnego

Akty prawne rządu

Akty powszechnie obowiązujące

• rozporządzenie - Rada Ministrów, Prezes RM, ministrowie (tylko resortowi)

• mają charakter wykonawczy w stosunku do ustaw; wydawane na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie - szczegółowe: wskazanie organu (określenie w ten sposób, aby kompetencje przypisano jedynie organowi, który mieści się w katalogu konstytucyjnym), określenie zakresu spraw (wskazanie materii regulowanej rozporządzeniem, wskazanie spraw, które ma regulować akt), wytyczne dotyczące treści aktu (wskazówki określające sposób regulacji)

• zakaz subdelegacji - przekazywania kompetencji do wydania rozporządzenia innemu organowi

• rozporządzenie niewydane - jedynie gdy w ustawie przewidziano fakultatywne upoważnienie do jego wydania

• publikowane w Dzienniku Ustaw

Akty wewnętrzne

• zarządzenia - Prezes RM i ministrowie

• uchwały RM

• akty te obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu

• wyłączną podstawą prawną do wydawania zarządzeń - ustawy, określające organ i przedmiot regulacji

• uchwała - ma charakter samoistny (nie wykonawczy); rząd reguluje sprawy znajdujące się w sferze jego konstytucyjnych uprawnień, nie musi powoływać się na konkretną ustawę

• w ten sposób rząd może w sposób samodzielny, nieregulowany ustawowo, podejmować uznane za właściwe zadania

• uchwały nie mogą naruszać sfery praw i wolności obywatelskich

• wiążą jedynie organizacyjnie i służbowo podporządkowane podmioty

• uchwały samoistne - akty kierownictwa wewnętrznego; nie mogą stanowić podstawy do wydawania decyzji administracyjnych wobec obywateli

• publikowane w Monitorze Polskim

Zasady funkcjonowania rządu

Zasada kolegialności działania rządu

• umożliwia wszystkim członkom RM uczestnictwo w ustalaniu polityki państwa (w tym m.in. obowiązek udziału w podejmowaniu decyzji, możliwość dyskutowania, prawo przedstawia poglądów, wymóg wyszukiwania rozwiązań kompromisowych, uzyskania akceptacji co najmniej większości członków RM)

• posiedzenia - jako podstawowa formuła działania Rady Ministrów

• inne formy pracy - o charakterze rozwiązań dodatkowych

• formalnie - wszyscy uczestniczą w pracach RM na równych zasadach

• dopuszczalne jedynie powoływanie organów doradczych, pomocniczych, wspomagających rząd

Zasada kierowania pracami rządu przez premiera

• tylko premier może upoważnić innego członka do zastępowania go w przewodniczeniu

• zdeterminowanie posiedzeń przez premiera (co do początku posiedzenia, zakresu rozstrzygnięć i trybu ich podejmowania)

• stały nadzór premiera nad realizacją ustaleń RM

• zaprzestanie pełnienia funkcji przez premiera - koniec misji rządu

Zasada reprezentowania RM przez Prezesa w kontaktach z innymi organami państwa

• premier - reprezentuje RM wobec Prezydenta, Sejmu (przedstawia osobiście najważniejsze dokumenty urzędowe; wszelki obieg dokumentów za pośrednictwem szefa rządu) - w kontaktach z parlamentem mogą reprezentować także: wicepremier, minister, kierownik urzędu centralnego (upoważnieni przez RM), sekretarz lub podsekretarz (upoważnieni przez Prezesa RM)

Zasada związania członków rządu i jego przedstawicieli stanowiskiem Rady Ministrów

• prawo do koordynowania i kontrolowania prac organów administracji rządowej - obowiązek podporządkowania się organów podległych rządowi jego dyrektywom

• prawo RM do uchylania rozporządzeń i zarządzeń ministrów (na wniosek Prezesa RM)

• wojewodowie - podporządkowani dyrektywom rządowym

Odpowiedzialność rządu

• członkowie rządu odpowiadają (solidarnie i indywidualnie) za swoje działania, jak i za czynności podejmowane przez podległe im służby - formalnie odpowiedzialność odnosi się wyłącznie do członków rządu

• środkiem egzekwowania odpowiedzialności - wotum nieufności lub nieudzielenie wotum zaufania

• przy istnieniu większości parlamentarnej za rządem - iluzoryczna odpowiedzialność polityczna

Odpowiedzialność polityczna

• solidarna i indywidualna (nie dotyczy premiera)

• solidarna - w drodze wotum nieufności lub zaufania

Wotum nieufności - solidarne

• zgłaszane przez co najmniej 46 posłów w formie pisemnej (projekt uchwały zawierający wyrażenie wotum nieufności oraz wskazanie imienne kandydata na Prezesa RM) - dwie decyzje w jednym głosowaniu

• głosowanie - nie wcześniej, niż 7 dni od zgłoszenia; uchwalany większością ustawowej liczby posłów (bezwzględna)

Wotum nieufności - indywidualne

• zgłaszane przez min. 69 posłów; nie wcześniej, niż 7 dni od zgłoszenia; uchwalany większością ustawowej liczby posłów

Procedura sejmowa: obowiązek Marszałka niezwłocznego powiadomienia Prezydenta oraz Prezesa RM; obowiązek przesłania przez Marszałka Prezydentowi i Prezesowi RM uchwały o wyrażeniu wotum nieufności; wniosek o wotum nieufności podlega zaopiniowaniu przez właściwą komisję sejmową

• zakaz zgłaszania wniosku o wotum nieufności przez 3 miesiące od dnia, w którym poprzedni wniosek nie został uchwalony - automatycznie uchylany, gdy poparty zostanie przez 115 posłów

• skutkiem wotum nieufności dla rządu - złożenie dymisji Prezydentowi przez premiera; Prezydent zobowiązany jest ją przyjąć i powierza RM dalsze pełnienie obowiązków

• wotum nieufności wobec członka rządu - obowiązek Prezydenta odwołania go; Prezes RM nie ma żadnej możliwości ustosunkowania się do dymisji; akt prezydencki - zwolniony z kontrasygnaty premiera

Wotum zaufania

• uchwałą Sejmu o udzieleniu wotum zaufania - formą nadania inwestytury

• z prośbą o udzielenie zwraca się Prezes RM; wotum zaufania jako oręż służący wzmocnieniu RM - jako forma zdyscyplinowania posłów

• całkowity monopol na składanie wniosku - premier; całkowita swoboda decyzji

• głosowane zwykłą większością głosów, w obecności najmniej połowy

• jeżeli nie zostanie uchwalone - obowiązek złożenia dymisji Prezydentowi, ten zaś ma obowiązek ją przyjąć, powierzając jednocześnie dalsze sprawowanie obowiązków

Absolutorium

• uchwała Sejmu akceptująca wykonanie przez rząd ustawy budżetowej oraz przyjmująca informację o stanie zadłużenia państwa

• udzielenie absolutorium - nie wpływa na trwanie rządu, podobnie nie określono skutków nieudzielenia

• podanie się do dymisji - zależne wyłącznie od premiera

Odpowiedzialność konstytucyjna

• przed TS - członkowie RM oraz osoby, którym Prezes RM powierzył kierowanie ministerstwem

• zawsze o charakterze indywidualnym

VIII. PREZYDENT

Wybory

• system wyborów powszechnych; system większości bezwzględnej

• objęcie urzędu - po złożeniu przysięgi wobec Zgromadzenia Narodowego; przysięga - jako warunek konieczny objęcia urzędu - odmowa= zastępstwo głowy państwa przez Marszałka i nowe wybory

• kadencja - 5 lat; mandat może wygasnąć z powodu: śmierci, zrzeczenia się urzędu, złożenia orzeczeniem TS, uznania przez ZN trwałej niezdolności do sprawowania urzędu (większością 2/3 ustawowej liczby członków ZN - jedynie niezdolność trwała z uwagi wyłącznie na stan zdrowia)

• zrzeczenie się urzędu - bez wymogu kontrasygnaty

• w przypadku opróżnienia urzędu lub czasowej niemożności jego sprawowania - obowiązki Prezydenta wykonuje Marszałek Sejmu lub w jego zastępstwie - Marszałek Senatu

• w przypadku opróżnienia - przejmuje zastępstwo z mocy prawa

• w przypadku czasowej niezdolności - powinien Prezydent zawiadomić Marszałka, jeżeli nie może lub nie chce - o stwierdzeniu przeszkody rozstrzyga TK na wniosek Marszałka - przejmuje obowiązki Prezydenta na podstawie zawiadomienia jego samego lub decyzji TK

• Konstytucja nie reguluje ponownego objęcia obowiązków - zastępstwo do momentu ustania przeszkody

• zawieszenie sprawowania urzędu - z dniem podjęcia uchwały o postawieniu przed TS; Marszałek - zastępstwo z mocy prawa

• zastępca - dysponuje takim samym zakresem kompetencji, może normalnie sprawować urząd z wyjątkiem prawa do skracania kadencji Sejmu

• zasada incompatibilitas - Prezydent nie może piastować innego urzędu, pełnić żadnej funkcji publicznej (z wyjątkiem związanych z urzędem), nie może wchodzić w skład żadnego innego organu państwowego; nie powinien nawet kandydować w wyborach (choć nie jest pozbawiony biernego prawa wyborczego)

Konstytucyjna charakterystyka Prezydenta

• art. 126: najwyższy przedstawiciel RP, gwarant ciągłości władzy państwowej, czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium, wykonuje swoje zadania w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach - jako zadania organu państwowego - kierunek działań, cel, do którego organ ma obowiązek dążyć, ma obowiązek realizować owe zadania wykorzystując kompetencje (konkretne środki działania przyznane danemu podmiotowi przez prawo i określone w normach prawnych)

• określenie zadań - determinuje sposób wykorzystania kompetencji; kompetencje związane

• art. 126 - nie wylicza wszystkich zadań Prezydenta, obok tych istnieją inne, wynikające np. z art. 10 (jako jednego z organów władzy wykonawczej)

Funkcje Prezydenta

Reprezentacyjna i symboliczna

• uosabia autorytet władzy państwowej

• symbol jedności i trwałości państwa

Arbitrażu

• jako czynnik stabilizujący system rządowy; czuwający nad prawidłowym funkcjonowanie pozostałych władz

• kompetencje - do rozwiązywania konfliktów; funkcja władzy neutralnej, moderującej; interweniuje w sytuacjach kryzysowych: rozwiązywanie kryzysu gabinetowego (desygnacja odpowiedniej osoby), decyzja o odwołaniu się do arbitrażu wyborców

• stoi na straży nadrzędnych wartości: ciągłości władzy, przestrzegania konstytucji, suwerenności, bezpieczeństwa, nienaruszalności i niepodzielności terytorium - w przysiędze prezydenckiej

Wykonawcza

• dot. przede wszystkim polityki zagranicznej i obronnej: ratyfikuje i wypowiada umowy, przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące przedstawicieli państw obcych, nadaje stopnie wojskowe, powołuje i odwołuje ambasadorów

• na podstawie ustaw i w celu ich wykonania - wydaje rozporządzenia

• polityka imigracyjna - decyzje o nadaniu obywatelstwa polskiego

• do pomocy - Rada Bezpieczeństwa Narodowego

KOMPETENCJE PREZYDENTA

• objęte kontrasygnatą premiera („kompetencje podzielone” - w celu stworzenia mechanizmów wewnętrznej kontroli w obrębie władzy wykonawczej; dot. polit. zagranicznej, obronnej, stanów nadzwyczajnych) i zwolnione z kontrasygnaty (prerogatywy, kompetencje osobiste); także - kompetencje wykonywane na wniosek innych organów państwowych

Prezydent a suweren

1. (prerogatywa) zarządza referendum - za zgodą Senatu (bezwzględna większość głosów)

2. (kontrasygnata) prawo żądania przeprowadzenia referendum zatwierdzającego ustawę o zmianie Konstytucji, jeśli dotyczy ona rozdziału I, II lub XII

Prezydent a władza ustrojodawcza

3. (kontrasygnata) ma prawo zgłosić projekt ustawy o zmianie Konstytucji

Prezydent a władza ustawodawcza

Wybory

4. (prerogatywa) zarządza wybory do Sejmu i Senatu, wyznacza ich termin (nie później, niż 30 dni przed upływem kadencji; jeżeli skraca kadencję - 45 dni)

5. (prerogatywa) zwołuje pierwsze posiedzenie Sejmu i Senatu (30 dni od dnia wyborów, skrócenie kadencji - 15 dni)

6. (kontrasygnata) wyznacza Marszałka Seniora

7. (czynność) - otwiera pierwsze posiedzenie Senatu

Funkcja arbitra

8. (prerogatywa) - prawo skrócenia kadencji izb, jeżeli w ciągu 4 m-cy od przedłożenia projektu budżetu nie zostanie on przedstawiony do podpisu (14 dni na decyzję); obowiązek skrócenia kadencji, jeżeli 3 procedury wyłaniania rządu zakończą się niepowodzeniem; skrócenie kadencji - po zasięgnięciu opinii Marszałków; niemożliwe w czasie stanu nadzwyczajnego

9. (prerogatywa) - prawo zwrócenia się z orędziem do Sejmu, Senatu lub Z. Narodowego; obowiązek izb wysłuchania orędzia, nie jest ono przedmiotem debaty

Związane ze stanowieniem ustaw (Prezydent w bezpośredniej relacji z legislatywą)

10. (prerogatywa) - inicjatywa ustawodawcza

11. (kontrasygnata) - prawo zgłaszania poprawek do zgłoszonych przez siebie projektów

12. (prerogatywa) - umotywowany wniosek do Sejmu o ponowne rozpatrzenie ustawy (prawo weta ustawodawczego) - do jego odrzucenia: 3/5 głosów; weto całości ustawy

13. (prerogatywa) - występuje z wnioskiem do TK o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją (kontrola prewencyjna)

14. (prerogatywa) - może podpisać ustawę z pominięciem kwestionowanych przez TK przepisów lub zwrócić Sejmowi w celu usunięcia niezgodności

15. (prerogatywa) - podpisuje ustawy

16. (prerogatywa) - zarządza ogłoszenie ustawy w Dzienniku Ustaw

Prezydent a władza wykonawcza

• Prezydent - jako organ kontrolujący i do pewnego stopnia korygujący politykę rządu (uprawnienia - ukierunkowanie polityki rządu)

Związane z powoływaniem RM i przyjmowaniem dymisji

17. (prerogatywa) - desygnuje i powołuje Prezesa RM; powołuje Prezesa RM w drugiej procedurze rezerwowej

18. (kontrasygnata, na wniosek - premiera) - powołuje w pełnym składzie RM, odbiera przysięgę od członków rządu

19. (prerogatywa) - powołuje w pierwszej procedurze rezerwowej premiera wybranego przez Sejm

20. (kontrasygnata, na wniosek - premiera) - powołuje pozostałych członków rządu wybranych przez Sejm i odbiera od nich przysięgę; nie może odmówić powołania premiera i rządu

21. (kontrasygnata, na wniosek - premiera) - dokonuje zmian na stanowiskach ministrów; nie może odrzucić wniosku premiera

22. (prerogatywa) - obowiązek odwołania ministra, wobec którego Sejm uchwalił wotum nieufności

23. (prerogatywa) - przyjmuje dymisję RM i powierza jej dalsze sprawowanie obowiązków do czasu powołania nowej RM; ma obowiązek przyjąć dymisję w razie uchwalenia wotum nieufności lub nieuchwalenia wotum zaufania; może odmówić, jeżeli przyczyną jest rezygnacja Prezesa RM; nie może samodzielnie wystąpić o uchwalenie wotum nieufności dla rządu

W zakresie stanowienia aktów podustawowych

24. (kontrasygnata) - wydaje rozporządzenia na podstawie upoważnień ustawowych i w celu jej wykonania

25. (prerogatywa) - wydaje zarządzenia (na podstawie ustaw)

W dziedzinie polityki zagranicznej i obronności (obowiązek współdziałania w tym zakresie z Prezesem RM i właściwym ministrem)

26. (kontrasygnata) - ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe

27. (prerogatywa) - ma prawo wystąpić z wnioskiem do TK o zbadanie zgodności umowy z Konstytucją;

• niektóre umowy tylko na podstawie upoważnienia ustawowego; dotyczące: pokoju, sojuszy, układów politycznych, wojskowych, wolności praw lub obowiązków obywatelskich, członkostwa RP w organizacji międzynarodowej, znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym, spraw, w których Konstytucja wymaga ustawy lub uregulowanych w ustawie

28. (kontrasygnata) - mianuje i odwołuje przedstawicieli RP w innych krajach

29. przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli państw obcych

• jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, sprawuje w czasie pokoju zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi za pośrednictwem MON

30. (kontrasygnata) powołuje i odwołuje: (na czas wojny) Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych (na wniosek premiera), Szefa Sztabu Generalnego WP, dowódców rodzajów sił zbrojnych

31. (kontrasygnata, na wniosek - MON) nadaje stopnie wojskowe

32. (prerogatywa) - powołuje i odwołuje członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego

33. (kontrasygnata, na wniosek - MON) określa kierunki rozwoju sił zbrojnych; zatwierdza strategię bezpieczeństwa narodowego, wydaje (postanowienie) Polityczno-Strategiczną Dyrektywę Obronną RP i inne dokumentu dot. strategii bezpieczeństwa; postanawia o wprowadzeniu lub zmianie określonego stanu gotowości obronnej państwa

34. (kontrasygnata, na wniosek - RM) - postanawia o użyciu jednostek wojskowych poza granicami państwa

35. (prerogatywa) - zwołuje posiedzenia Rady Gabinetowej w sprawach szczególnej wagi: RM pod przewodnictwem Prezydenta, nie przysługują jej żadne kompetencje

36. (prerogatywa) - występuje z wnioskiem o powołanie Prezesa NBP

37. (prerogatywa) - powołuje 3 członków KRRiT

38. (kontrasygnata) - może odwołać powołanych przez siebie członków w przypadkach ustawowych

39. (prerogatywa) - ma prawo zlecać przeprowadzenie kontroli NIK

40. (prerogatywa) - nadaje obywatelstwo i zwalnia z obywatelstwa

41. (prerogatywa) - nadaje ordery i odznaczenia

42. (prerogatywa) - nadaje statut Kancelarii, powołuje i odwołuje jej szefa

Prezydent a władza sądownicza

43. (prerogatywa, na wniosek - KRS) - mianuje sędziów spośród proponowanych kandydatów

44. (prerogatywa) - powołuje I Prezesa SN spośród kandydatów zgłoszonych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów SN

45. (prerogatywa) - powołuje prezesów SN

46. (prerogatywa) - powołuje Prezesa NSA spośród przedstawionych przez Z. Ogólne Sędziów NSA

47. (prerogatywa) - powołuje wiceprezesów NA

48. (prerogatywa) - powołuje Prezesa i Wiceprezesa TK spośród przedstawionych przez Z. Ogólne Sędziów TK

49. (kontrasygnata) - wskazuje członka (1) KRS

50. (prerogatywa) - prawo występowania z wnioskami do TK o zbadania zgodności aktu normatywnego z Konstytucją; prawo występowania do TK o rozstrzygnięcie sporu kompetencyjnego

51. (prerogatywa) - prawo składania wstępnych wniosków o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej członków rządu

52. (kontrasygnata) - może składać wnioski w odniesieniu do innych osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe

53. (prerogatywa) - prawo łaski, nie dot. skazanych przez TS

Uprawnienia w stanach nadzwyczajnych

• wszystkie objęte kontrasygnatą

• może działać wyłącznie na wniosek RM lub premiera

54. (kontrasygnata) - postanawia o stanie wojny, jeżeli Sejm nie może zebrać się na posiedzenie

55. (kontrasygnata, na wniosek RM) - wydaje rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego lub stanu wyjątkowego

56. (kontrasygnata, na wniosek premiera) - zarządza powszechną lub częściową mobilizacje i użycie sił zbrojnych do obrony RP

57. (kontrasygnata, na wniosek RM) - wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w czasie stanu wojennego (jeżeli Sejm nie może zebrać się na posiedzenie); postanawia o przejściu organów władzy publicznej na określone stanowiska kierowania; określa zadania sił zbrojnych

58. (na wniosek RM) - w czasie stanu wyjątkowe może postanowić o użyciu oddziałów Sił Zbrojnych do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PREZYDENTA

Odpowiedzialność polityczna

• nie ponosi odpowiedzialności politycznej; niemożliwym pozbawienie Prezydenta urzędu z przyczyn politycznych

• głowa państwa wyłączona spod kontroli parlamentarnej

• polityka Prezydenta nie stanowi przedmiotu obrad, nie podlega ocenie

• odpowiedzialność przejmuje - przez kontrasygnatę - członek rządu, on może zostać pociągnięty do odpowiedzialności

• odpowiedzialność także za pozostałe akty głowy państwa

• zakaz kontrasygnaty, jeśli dany akt byłby sprzeczny z prawem

• postanowienia - akty niemające charakteru prawotwórczego: powoływanie premiera, skracanie kadencji parlamentu, ratyfikacja umowy międzynarodowej + czynności faktyczne (np. podróże, przemówienia)

• enumeratywne wyliczenie, wyczerpujące, prerogatyw Prezydenta - zasada domniemania kontrasygnaty

• kontrasygnaty udziela premier

• kontrasygnata nie zwalnia z odpowiedzialności konstytucyjnej

• brak kontrasygnaty = nieważność danego aktu urzędowego

Odpowiedzialność „wyborcza”

Odpowiedzialność konstytucyjna

• za naruszenie Konstytucji lub ustaw - fakt naruszenia konkretnej normy prawnej

• obejmuje wyłącznie czyny naruszające Konstytucję lub ustawy, dokonane w zakresie urzędowania lub w związku z zajmowanym stanowiskiem

• postępowanie - wszczynane na wniosek 140 członków ZN; wniosek - do sejmowej KOK, postawienie w stan oskarżenia - 2/3 ustawowej liczby członków ZN (307 posłów); brak wymaganej większości = umorzenie postępowania

• postawienie w stan oskarżenia - zawieszenie w sprawowaniu urzędu

Odpowiedzialność karna

• identyczna procedura

• za czyny związane ze sprawowaniem urzędu, jak i za wszystkie niezwiązane, a wypełniające znamiona przestępstwa

• wyłącznie przed TS

• Prezydent nie może być ścigany przed sądami powszechnymi w czasie sprawowania urzędu; w przypadku przestępstw popełnionych w tym okresie - także po zakończeniu kadencji

• privilegium fori - specjalny sąd, dla ochrony powagi urzędu

IX. NIEZALEŻNE OD RZĄDU ORGANY REGULUJĄCE

NARODOWY BANK POLSKI

• podmiot kreujący system pieniężny w Polsce

• podmiot emitujący pieniądze, podejmujący wszelkie inne decyzje, od których zależy utrzymanie dobrej kondycji pieniądza

• naczelną ideą ustrojową - niezależność od parlamentu i rządu - niezależność polityczna = brak możliwości wyrażania dezaprobaty dla merytorycznej działalności NBP

• NBP podlega kontroli NIK, ale jedynie fachowej

• odpowiedzialność konstytucyjna prezesa NBP przed TS

• organy NBP: Rada Polityki Pieniężnej, Zarząd NBP, Prezes NBP (na czele obu organów)

• prawo rządu do badania i zatwierdzania rocznego sprawozdania finansowego NBP

Rada Polityki Pieniężnej

• w skład - po 3 członków powoływanych przez Sejm, Senat i Prezydenta - na 6-letnie, jednorazowe kadencje, rozpoczynające się jednocześnie

• rząd nie ma żadnego formalnego wpływu na RPP

• odwoływanie członków - jedynie w przypadku zrzeczenia się przez nich funkcji, choroby, skazania wyrokiem za przestępstwo lub jeśli nie zawiesili działalności w partii politycznej lub związku zawodowej

• nie podlegają odpowiedzialności konstytucyjnej przez TS

• naczelny, konstytucyjny organ NBP - obrady przynajmniej raz w miesiącu, uchwały podejmowane większością głosów w obecności co najmniej 5 członków

• zadaniem - ustalanie corocznie założeń polityki pieniężnej, kierując się tymi założeniami - podejmowanie najważniejszych kroków zmierzających do stabilizacji pieniądza (ustanawianie przepisów prawnych)

• uchwalane założenia polityki pieniężnej - przedstawiane Sejmowi do wiadomości

• Prezes wysyła ponadto założenia RM

• z prowadzonej polityki RPP przedstawia Sejmowi sprawozdanie w ciągu 5 m-cy od zakończenia roku budżetowego - analiza wykonania założeń - kontrola NIK

Zarząd NBP

• Prezes, 2 wiceprezesów, 4-6 członków powoływanych przez Prezydenta na wniosek Prezesa NBP

• powoływanie członków Zarządu - powinno następować bez kontrasygnaty (jak również odwoływanie)

• wykonuje uchwały RPP, realizuje całokształt ustawowo określonych zadań NBP poza przypisanymi Prezesowi

Prezes NBP

• wybierany przez Sejm na wniosek Prezydenta, na 6-letnią kadencję (tylko 2 razy)

• jest organem niezależnym o ograniczonej odpowiedzialności przed Sejmem, odwoływany jedynie na skutek niewykonywania obowiązków z powodu choroby, skazania wyrokiem za przestępstwo lub przez TS

• funkcje reprezentacyjne - reprezentuje państwo polskie w międzynarodowych instytucjach bankowych i finansowych; przewodniczy RPP i Zarządowi; jest przełożonym służbowym pracowników NBP, kieruje rewizją wewnętrzną w NBP

KRAJOWA RADA RADIOFONII I TELEWIZJI

• instytucja odpowiadająca za informację publiczną w najważniejszych środkach masowego przekazu - media elektroniczne (radio, telewizja)

• w wszystkich (z wyjątkiem tajemnic) sprawach winna informować publiczna radiofonia i telewizja, wyłączona spod gestii władzy politycznej

• miejsce w strukturze organów państwa: szczególny status konstytucyjny realizacji wolności wypowiedzi za pośrednictwem radia i telewizji - system koncesyjny, jak i utworzenie KRRiT jako odrębnego, wyspecjalizowanego organu

• jednym z podstawowych celów - kontrolowanie działalności innych podmiotów pod kątem zgodności z obowiązującym prawem; KRRiT - w gronie organów kontroli państwowej (IX)

• niezależny status, brak formalnego podporządkowania innym organom

• kontrola obywateli i zrzeszeń, instytucji prywatnych prowadzących lub zamierzających prowadzić działalność polegającą na emitowaniu programów radiowych i telewizyjnych; kontrola spółek akcyjnych publicznej radiofonii i telewizji

• KRRiT - uprawniona do działalności prawotwórczej - zbliżona do aktywności legislacyjnej RM

• KRRiT - wydawanie rozstrzygnięć w sprawach indywidualnych

• charakter administracyjny działalności rady

• jest organem kolegialnym - ustawa: 9 członków (w praktyce - stanowisko sekretarza KRRiT)

• organ o ciągłym trybie działania; system rotacji - co 2 lata kończy się kadencja 1/3 członków Rady; przedłużenie mandatu członka Rady do powołania następcy

• autonomia wewnętrzna - samodzielne określenie regulamin obrad

• wykonuje swoje uprawnienia poprzez uchwały - podejmowane bezwzględną większością głosów ustawowego składu

powoływanie, status prawny

• powoływani przez Sejm (4 członków), Senat (2 członków) i Prezydenta RP (3 członków)

• kadencja - 6 lat, bezwzględny zakaz reelekcji; osoby powołane w miejsce opróżnione - tylko do czasu, gdy kończyłaby się kadencja poprzednika

• członkowie KRRiT winni wyróżniać się wiedzą i doświadczeniem w zakresie środków masowego przekazu

• odwołanie: w sytuacji zrzeczenia się funkcji lub choroby, skazania wyrokiem, naruszenia przepisów stwierdzonego przez TS

• zakaz przynależności do partii politycznych, związków zawodowych, prowadzenia działalności publicznej niedającej się pogodzić z godnością pełnionej funkcji

• zakaz równoczesnego sprawowania mandatu parlamentarzysty

• nakaz zawieszenia członkostwa we władzach stowarzyszeń, związków pracodawców, organizacji kościelnych, związków wyznaniowych, zaprzestanie innej pracy zarobkowej

• niezależność w stosunku do organów powołujących (zakaz reelekcji, wyłączenie swobodnego odwołania członka Rady), od nadawców programów (zakaz zajmowania się działalnością w zakresie emitowania programów radiowych i telewizyjnych), od partii politycznych

• kontrola działalności Rady jako całości - obowiązek składania corocznego sprawozdania i informacji o podstawowych problemach radiofonii i telewizji - możliwość odrzucenia przez organy powołujące sprawozdania

pozycja Przewodniczącego

• może nim być tylko osoba zasiadająca w Radzie

• Przewodniczący odpowiedzialny przed Radą, może zostać odwołany 2/3 głosów

• zadania: kierowanie pracami Rady, reprezentowanie jej na zewnątrz

• uprawnienia podejmowania decyzji administracyjnych: udzielanie koncesji na rozpowszechnianie programów radiowych i telewizyjnych, cofanie udzielnych koncesji, nakazywanie zaniechania przez nadawcę działań naruszających przepisy prawa lub warunki koncesji, nakładanie kar pieniężnych na naruszających obowiązki wynikające z przepisów i w szczególnych przypadkach na osoby kierujące działalnością nadawcy

• jest odrębnym od Rady organem władzy publicznej, kompetencje ściśle związane z uchwałami Rady - są podstawą jego decyzji administracyjnych

• bieżąca kontrola nad działalnością nadawców programów radiowych i telewizyjnych

Kompetencje KRRiT

• stanie na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji

• rada powołana do strzeżenia gwarantowanych konstytucyjnie wolności wypowiedzi i prawa do informacji

• stanie na straży samodzielności nadawców, otwartego i pluralistycznego charakteru radia i telewizji

• funkcja prawodawcza - konstytucyjne upoważnienie do wydawania rozporządzeń - działalność prawotwórcza wyłącznie o charakterze wykonawczym, tylko na podstawie i w celu wykonania szczegółowego upoważnienia ustawowego

• obowiązek informowania szefa rządu o zamierzonych i przygotowywanych aktach prawnych oraz zapewnienie mu możliwości przedstawienia swego stanowiska

• określanie trybu postępowania w sprawach związanych z ustawowo zagwarantowanym uprawnieniem partii politycznych i innych organizacji społecznych do przedstawiania stanowiska w sprawach publicznych

• funkcja koncesyjna - podejmowanie rozstrzygnięć w sprawie udzielania koncesji

• procedura obejmuje nie tylko analizę pisemnych wniosków, ale również publiczne ustne wyjaśnienia wnioskodawców - uchwała o udzieleniu/nieudzieleniu koncesji - ostateczna (naruszenie zasady dwuinstancyjności postępowania administracyjnego)

• funkcja kreacyjna - wybór członków rad nadzorczych publicznych spółek radiofonii i telewizji, powoływanie po 15 członków ich rad programowych

• funkcja kontrolna - upoważnienie Rady do podejmowania rozstrzygnięć w przedmiocie cofnięcia koncesji na rozpowszechnianie programów

• w porozumieniu z Prezesem RM Rada projektuje kierunki polityki państwa w dziedzinie radiofonii i telewizji, opiniuje projekty aktów ustawodawczych oraz umów międzynarodowych w swej dziedzinie

Odpowiedzialność

• negatywna ocena działalności - dokonywana przez obie izby i głowę państwa (szczególna forma odpowiedzialności politycznej)

• prawo izb do inspirowania działalności Rady przez uwagi i zastrzeżenia zawarte w uchwałach

• zakończenie kadencji w przypadku zgodnego, negatywnego stanowiska wszystkich trzech podmiotów powołujących członków Rady (Prezydent - 14 dni od uchwał izb na decyzję, jeżeli milczy - akceptuje)

• potwierdzenie wygaśnięcia kadencji KRRiT - konieczność kontrasygnaty Premiera

• odpowiedzialność kolegialna, solidarna

• indywidualna odpowiedzialność konstytucyjna przed TS

X. ORGANY WŁADZY SĄDOWNICZEJ

Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości

• w RP wymiar sprawiedliwości (art. 175) sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne, sądy wojskowe

• sądy wyjątkowe lub tryb doraźny - tylko na czas wojny

• zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości - dwa elementy: podmiotowy i przedmiotowy (działalność polegająca na rozwiązywaniu sytuacji spornych powstających na gruncie obowiązujących norm prawnych, przez podmiot niezaangażowany w spór, który rozstrzyga sytuacje wykorzystując środki przymusu państwowego)

• niezbędne jest występowanie stron, reprezentujących przeciwstawne interesy oparte na prawie, podmiot rozstrzygający nie jest w sytuację zaangażowany, nie działa z własnej inicjatywy, jego rozstrzygnięcie wydane jest z upoważnienia państwa

Zasada niezależności sądownictwa

• art.10 - idea podziału władzy - sądy (i trybunały) organami odrębnej władzy sądowniczej; niezależność potwierdza także art. 173

• niezależność organizacyjna - samodzielność i odseparowanie od innych organów państwowych; ograniczeniem na rzecz parlamentu - wymóg (konstytucyjny) ustawowego określenia ustrojów sądów (ustawa o SN, ustawa - Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawa - Prawo o ustroju sądów administracyjnych, ustawa o ustroju sądów wojskowych)

• związana z problemem wykonywania administracji wymiaru sprawiedliwości (konkretyzowanie struktury wewnętrznej, polityka etatowa, zarządzanie środkami finansowymi i rzeczowymi) - ograniczenia na rzecz Prezydenta (SN i NSA), Min. Sprawiedliwości (sądy powszechne), Min. Obrony (sądy wojskowe) - ale w żadnym wypadku nie dochodzi do przekazania organom egzekutywy całości uprawnień z zakresu administracji sądowej

• Krajowa Rada Sądownictwa - zapewnienie respektowania granic zewnętrznej ingerencji w niezależność sądów

• niezależność funkcjonalna - wyodrębnienie przedmiotu działalności sądów od sfer aktywności innych władz - niemożność przejęcia przez legislatywę i egzekutywę kontroli nad działalnością orzeczniczą sądów

• jedyną możliwością modyfikacji - prezydenckie prawo łaski

Zasada niezawisłości sędziów (gwarancje)

• ściśle personalny charakter zasady niezależności, odnoszący się do sędziów - nie mogą być narażeni na jakiegokolwiek rodzaju naciski i oddziaływania, ich decyzja winna opierać się wyłącznie na treści obowiązującego prawa i własnym przekonaniu (odnośnie oceny ustalonych okoliczności)

• niezawisłość w sprawowaniu urzędu (art. 178) - odnosi się jedynie do płaszczyzny działań orzeczniczych (jurysdykcyjnych) sędziego; nie obejmuje działań związanych z administracją sądową (ingerencja wewnętrzna i zewnętrzna w pewnych granicach dopuszczalna)

• zasada podległości sędziów tylko Konstytucji i ustawom (178) - granicą niezawisłości związanie tymi źródłami prawa

• sędziowie - nie są kompetentni w kwestii orzekania konstytucyjności ustawy - w przypadku wątpliwości: pytanie prawne do Trybunału Konstytucyjnego

• w przypadku nieusuwalnej niezgodności między ustawą a ratyfikowaną za zgodą w ustawie umową międzynarodową - pierwszeństwo ustawie (art. 91 u. 2)

• kompetencja do samodzielnej, „incydentalnej” kontroli zgodności aktów podustawowych z ustawami i Konstytucją - możliwość niezastosowania ich w konkretnej sytuacji (także tutaj - możliwość skierowania pytania prawnego do TK) - sędziowie podlegają innym aktom normatywnym pod warunkiem ich zgodności z aktami hierarchicznie wyższymi (o czym sami mogą decydować)

• art. 179 - sędziowie powoływani przez Prezydenta na wniosek KRS

• Krajowa Rada Sądownictwa - 186 - podstawowym zadaniem: stanie na straży niezależności i niezawisłości sędziów

• w skład: I prezesi SN i NSA, Minister Sprawiedliwości, osoba wskazana przez Prezydenta, 15 członków spośród sędziów wszystkich rodzajów sądów, 4 posłów, 2 senatorów

• kadencja członków wybieranych - 4 lata

• prawo KRS kierowania do Trybunału Konstytucyjnego wniosków w sprawie zgodności z Konstytucją aktów normatywnych dot. niezależności sądów i niezawisłości sędziów

• KRS przedstawia Prezydentowi kandydatury sędziów zgłaszanych przez zgromadzenia ogólne SN, NSA, sędziów apelacji i okręgowych

• ustawowe kompetencje KRS: wypowiadanie się w sprawach etyki zawodowej, wysłuchiwanie informacji I prezesa SN, prezesa NSA, Min. Sprawiedliwości, przew. Wyższego Sądu Dyscyplinarnego o stanie kadry sędziowskiej; wyrażanie stanowiska w sprawie propozycji zmian ustroju sądów i w innych sprawach dot. warunków funkcjonowania; zapoznawanie się z projektami aktów normatywnych dot. sądownictwa

• zasada nieusuwalności sędziów - wyjątki pod wymogiem, by następowało to wyłącznie na mocy orzeczenia sądu i w przypadkach określonych w ustawie (prawo odwołania się do sądu w przypadku przeniesienia w stan spoczynku oraz przeniesienia wbrew woli sędziego do innej siedziby lub inne stanowisko)

• gwarancją niezawisłości - immunitet - o charakterze formalnym: zakaz pociągania sędziego do odpowiedzialności karnej oraz pozbawienia wolności bez zgody sądu określonego w ustawie, zakaz zatrzymania (z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku - powiadomienie prezesa właściwego miejscowego sądu, który może nakazać zwolnienie zatrzymanego)

• ustawowa zasada wyłącznie dyscyplinarnej odpowiedzialności sędziów za popełnione wykroczenia

• zakaz przynależności do partii politycznych, związków zawodowych, prowadzenia działalności publicznej niedającej pogodzić się z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów; wykluczenie sprawowania mandatu poselskiego i senatorskiego

• 178 - materialne warunki pracy i wynagrodzenia powinny odpowiadać godności urzędu i zakresowi obowiązków sędziów

Zasada wieloinstancyjności postępowania sądowego

• 176 - postępowanie co najmniej dwuinstancyjne - gwarancja dla każdej ze stron prawa do zaskarżenia orzeczeń wydanych w pierwszej instancji - wskazanie jedynie dolnej granicy instancji

• apelacja - środek odwoławczy od orzeczeń sądu I instancji (rejonowe, okręgowe)

• kasacja - wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy kwestionujący określone w przepisach proceduralnych okoliczności - ponowne rozpatrzenie sprawy jedynie pod względem zgodności podjętego rozstrzygnięcia z prawem - Sąd Najwyższy (istnieje możliwość przekazania rozpatrywania kasacji sądom apelacyjnym)

Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości

• 182 - nie rozciąga się w sposób konieczny na całą działalność i wszystkie rodzaje sądów - określone przez ustawodawcę

• udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości - nie biorą udziału w realizacji kompetencji sądów niemieszczących się w zakresie pojęcia `wymiaru sprawiedliwości'

• powoływanie ławników sądów okręgowych i rejonowych - do właściwości rad gmin: spośród kandydatów zgłoszonych przez prezesów sądów, stowarzyszenia, organizacje, związki zawodowe lub grupy co najmniej 25 obywateli z czynnym prawem wyborczym

• kadencja ławników - 4 lata

• w zakresie orzekania - równe prawa z sędziami zawodowym, nie dysponują gwarancjami niezawisłości sędziów

Zasady wynikające z gwarantowanych lub przyznanych wolności i praw: prawo do sądu, zasada jawnego rozpatrywania sprawy, zasada nullum crimen nulla poena sine lege, prawo do obrony, zasada domniemania niewinności

Struktura sądownictwa

• Sąd Najwyższy; sądy powszechne; sądy administracyjne; sądy wojskowe

Sąd Najwyższy

• 183 - sprawowanie nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania - nadzór judykacyjny

• 101, 125 - stwierdzanie ważności wyborów do Sejmu i Senatu, na urząd Prezydenta, ważności referendum ogólnokrajowego (w tym konstytucyjnego)

• I Prezesa SN powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne SN - kadencja 6 lat

• podział na Izby: Cywilną, Karną, Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, Wojskową

• zasada wzajemnej autonomii Izb -dot. tematycznego podziału spraw rozpatrywanych - każda z Izb sprawuje nadzór judykacyjny nad orzecznictwem w sprawach jej przypisanych, nie może wkraczać w dziedzinę innej Izby, nie może być przez którąś zastępowana

• wykonywanie nadzoru: przez rozpoznawanie kasacji i innych środków odwoławczych; podejmowanie rozstrzygających zagadnienia prawne uchwał oraz rozstrzyganie innych spraw określonych w ustawach

• kasacja - wyłoni się zagadnienie prawne budzące wątpliwości - odroczenie wydania orzeczenia i przekazanie zagadnienia do rozpatrzenia powiększonemu składowi SN (inicjatywa także sądów okręgowych, apelacyjnych rozpoznających środki odwoławcze lub sądów rozpatrujących sprawy, w których apelacja nie przysługuje) - uchwały interpretacyjne, bez waloru powszechnego obowiązywania, jeżeli nie zostały uznane za zasadę prawną, formalnie wiążą tylko w danej sprawie

• SN - właściwy w sprawach rozstrzygnięć nadzorczych samorządów zawodowych: adwokatów, radów prawnych i notariuszy - prawo zaskarżania ich uchwał: Min. Sprawiedliwości

• organy SN: I Prezes, Prezes SN, Zgromadzenie Ogólne Sędziów SN, zgromadzenie sędziów izby SN, Kolegium SN

• I Prezes - kieruje pracami, reprezentuje SN, wykonuje czynności określone ustawą, regulaminem i innymi aktami normatywnymi

• Prezes SN - kieruje pracami Izby

• Zgr. Ogólne - omawianie i przyjmowanie projektów corocznych informacji (dot. całokształtu działalności sądu, istotnych problemów orzecznictwa), przedstawianie KRS kandydatów na sędziów SN;

• zgromadzenia sędziów - omawianie corocznych informacji przedstawianych przez prezesa Izby, wybieranie członków Kolegium SN

• Kolegium - ustalanie podziału czynności (przydzielanie sędziów do Izb), opiniowanie kandydatów na Prezesów SN

• w zakresie administracji sądowej - SN autonomiczny, czynności z nią związane wykonuje I Prezes

Sądy powszechne

• wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem zastrzeżonych dla właściwości innych sądów (ustawowo) - w przypadkach spornych domniemanie właściwości

• sądy rejonowe, okręgowe, apelacyjne

• rozpatrywanie wszelkich spraw z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego, opiekuńczego, pracy i ubezpieczeń społecznych

• domniemanie właściwości sądów rejonowych, z wyjątkami spraw ustawowo przekazanych do właściwości sądów okręgowych

• sądy apelacyjne - wyłącznie odwoławczy charakter

• dodatkowe kompetencje przypisane mocą innych ustaw

• organy sądów apelacyjnych i okręgowych: prezes, kolegium sądu; w sądach rejonowych - wyłącznie prezes

• powoływanie i odwoływanie prezesa sądu apelacyjnego - Min. Sprawiedliwości (o kandydatach opinie wyraża zgromadzenie ogólne sędziów apelacji); prezesa sądu okręgowego - spośród sędziów sądu okręgowe lub sądu apelacyjnego (opinia zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu, opinia prezesa przełożonego sądu apelacyjnego), prezesa sądu rejonowego - spośród sędziów sądu rejonowego lub okręgowego (opinia kolegium przełożonego sądu okręgowego i prezesa s. okręgowego)

• kadencja prezesa - 6 lat

• zadaniem prezesa - kierowanie pracami sądu, reprezentowanie na zewnątrz, wykonywanie administracji sądowej

• prezes sądu apelacyjnego - nadzór nad działalnością administracyjną s. okręgowych i rejonowych; prezes sądu okręgowego - nad s. rejonowymi

• prezesi sądów - w zakresie administracji sądowej - organa podległe ministrowi

• zgromadzenie ogólne sędziów apelacji - organ samorządu sędziowskiego, sędziowie apelacji; zgromadzenie ogólne sędziów okręgu - delegaci sądów rejonowych: przedstawianie KRS kandydatów na sędziów, wybieranie członków kolegium danego sądu, rozpatrywanie sprawozdań z jego działalności

• kolegium sądu apelacyjnego i okręgowego - wybierane przez zgromadzenia ogólne spośród członków; przewodniczącym - prezes sądu; 2-letnia kadencja; zadania: ustalanie podziału czynności w sądach, przedstawianie zgromadzeniu ogólnemu opinii o kandydatach, powoływanie i odwoływanie przew. wydziałów, rozpatrywanie wniosków z wizytacji i lustracji

Sądy administracyjne

• bezpośrednie zakotwiczenie konstytucyjne - NSA

• podstawowa funkcja sądów administracyjnych: kontrola działalności administracji publicznej

• podmiotowo podlega działalność: organów administracji rządowej, samorządów (terytorialnych i zawodowych), inne podmioty z mocy prawa załatwiające spraw z zakresu administracji publicznej

• orzekanie o zgodności z ustawami prawa miejscowego - kontrola abstrakcyjna, w oderwaniu od konkretnego postępowania, cel: stwierdzenie nieważności wadliwego aktu bądź przepisów w nim zawartych - dopełnienie kompetencji TK

• 185 - Prezesa NSA powołuje Prezydent na 6-letnią kadencję, spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów NSA; Prezydent powołuje również wiceprezesów NSA

• sądy administracyjne: NSA, WSA

• NSA - w Warszawie; organy: Prezes, Zgromadzenie Ogólne, Kolegium

• Izby: Finansowa, Gospodarcza, Ogólnoadministracyjna

• WSA - dla jednego lub więcej województw

• kontrola zgodności z prawem władczych rozstrzygnięć podejmowanych wobec jednostki (strony) przez organy administracji publicznej - badanie legalności podejmowanych przez organy administracji publicznej rozstrzygnięć w indywidualnych sprawach

• rozstrzyganie sporów kompetencyjnych i o właściwości między organami jednostek samorządu terytorialnego, samorządowymi kolegiami odwoławczymi i organami administracji rządowej - uzupełnienie funkcji TK na niższych szczeblach

• kontrola legalności rozstrzygnięć nadzorczych organów administracji rządowej wobec organów samorządu terytorialnego - gwarant samodzielności i samorządności gmin

Sądy wojskowe

• na stanowisko sędziego - wyłącznie oficer pełniący zawodową służbę stałą

• system sądów: wojskowe sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe

• nie jest sądem wojskowym Izba Wojskowa SN - jedynie kompetencje nadzorcze nad działalnością orzeczniczą sądów wojskowych

• nadzór nad wykonywaniem administracji - Minister Obrony Narodowej (kompetencje analogiczne do komp. Min. Sprawiedliwości wobec sądów powszechnych)

TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY

• podstawa prawna: Konstytucja (rozdział VII, 188-197), ustawa o TK, uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów TK z 22.10.1997 w sprawie Regulaminu TK

• 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą (wg TKU) - mających kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego SN lub NSA

• przedstawianie kandydatur - 50 posłów, Prezydium Sejmu - wybór (uchwała) bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów

• zakaz reelekcji sędziów TK

• niezawisłość w sprawowaniu urzędu - immunitet formalny, zakaz przynależności do partii politycznych, związków zawodowych, prowadzenia działalności niedającej się pogodzić z zasadami niezależności i niezawisłości; niepołączalność stanowiska sędziego z mandatem parlamentarnym; gwarancje materialne - zobowiązanie władz publicznych do zapewnienia należytych, odpowiadających godności urzędu i zakresowi obowiązków, warunków pracy i wynagrodzenia

• zasada podległości sędziów TK wyłącznie Konstytucji - umożliwienie legitymowanego prawnie badania zgodności ustaw z Konstytucją

• zapewnienie prawa powrotu na poprzednio zajmowane (lub równorzędne) stanowisko

• enumeratywne wyliczenie przesłanek wygaśnięcia mandatu sędziowskiego: zrzeczenie się stanowiska, stwierdzenie orzeczeniem komisji lekarskiej trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków, skazanie prawomocnym wyrokiem sądu, prawomocne orzeczenie sądu dyscyplinarnego o skazaniu na karę usunięcia ze stanowiska sędziego TK (orzekanie w kwestii dyscyplinarnej należy do samego TK: odpowiedzialność za uchybienie godności urzędy, inne nieetyczne zachowanie podważające zaufanie do jego osoby

• Organy: Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK, Prezes TK

• Zgromadzenie Ogólne: wyrażanie zgody na pociągnięcie sędziego TK do odpowiedzialności karnej lub pozbawienie wolności; uchwalanie regulaminu TK, wybór kandydatów na Prezesa i Wiceprezesa TK

• Prezes i Wiceprezes - powoływany przez Prezydenta (prerogatywa) spośród kandydatów wskazanych przez Zgromadzenie Ogólne; reprezentowanie TK na zewnątrz, zapewnienie organizacyjnych i administracyjnych warunków pracy

Pozycja ustrojowa

• organ stanowiący (wraz z sądami) odrębną i niezależną władzę sądowniczą

• nie jest sądem, wykazuje wiele cech wspólnych z sądami, ale traktowany jest jako osobny rodzaj organu państwowego

Funkcje TK

• przepisy - dekoncentracja w Konstytucji

Pięć podstawowych funkcji:

• orzekanie w sprawach konstytucyjności i legalności aktów normatywnych

• orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych

• orzekanie w sprawach konstytucyjności celów lub działalności partii politycznych

• rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa

• rozstrzyganie w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta

Orzekanie w sprawach konstytucyjności i legalności aktów normatywnych

• TK jako podstawowa gwarancja szczególnej mocy Konstytucji, spójności i niesprzeczności systemu

• orzekanie w sprawie zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją (188)

• kontrola umów - z powodu jednoznacznego włączenia do źródeł prawa powszechnie obowiązującego

• przedmiotem - wszystkie umowy, nie tylko ratyfikowane;

• także - zgodność ustaw z ratyfikowanymi za zgodą wyrażoną w ustawie czy poprzez referendum ogólnokrajowe umowami - nie dot. umów, których ratyfikacja nie wymagała takiej zgody, a jedynie zawiadomienia obu izb parlamentu

• kontrola przepisów prawa (o charakterze normatywnym) wydawanych przez organy państwowe - w odniesieniu do Konstytucji, ratyfikowanych umów (wszystkich), ustaw

• wyłączenie spod kontroli prawa miejscowego - do właściwości sądów administracyjnych

• brak ograniczeń czasowych obowiązywania aktów podlegających kontroli - niemożliwa badanie aktu, który utracił moc obowiązującą - nie dot. sytuacji, gdy akt formalnie uchylony nada jest stosowany wobec zdarzeń, które wystąpiły w czasie jego obowiązywania oraz gdy jest to konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw

• represyjny charakter kontroli - możliwa jest dopiero po ustanowieniu kwestionowanego aktu - wyjątkiem: kontrola prewencyjna wyłącznie na wniosek Prezydenta (dot. ustaw i umów międzynarodowych) - z chwilą wystąpienia: wstrzymanie 21-dniowego terminu do podpisania ustawy

• wszczęcie postępowania: wniosek lub pytanie prawne

• wykluczona inicjatywa własna TK

• WNIOSKI mogą kierować: Prezydent, Marszałkowie: Sejmu i Senatu, Prezes RM, 50 posłów, 30 senatorów, I prezes SN, Prezes NSA, Prokurator Generalny, Prezes NIK, RPO - mogą kwestionować każdy akt prawny

• także: organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych, ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i zawodowych, Kościoły i związki wyznaniowe - wyłącznie te akty normatywne, które dotyczą spraw objętych zakresem ich działania

• Krajowa Rada Sądownictwa - zgodność aktów w zakresie, w jakim dotyczą niezalezności sądów i niezawisłości sędziów

• wymogi formalne: wskazanie organu, który wydał dany akt; określenie aktu lub jego części; sformułowanie zarzutu niezgodności z Konstytucją, umową lub ustawą; uzasadnienie zarzutu z powołaniem dowodów na jego poparcie

• procedura wstępnej kontroli wniosków - 1 sędzia TK na posiedzeniu niejawnym - odrzucenie, jeżeli wniosek oczywiście bezzasadny lub zawiera braki formalne (nieusunięte w ciągu 7 dni) - na postanowienie: zażalenie rozpoznawane w składzie 3 sędziów

• wniosek - jako środek abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności i legalności prawa - kontrola przeprowadzana w oderwaniu od konkretnych zdarzeń, okoliczności faktycznych stosowania prawa - in abstracto

• orzeczenie o uchyleniu aktów/przepisów w zakresie, w jakim zawierają wadliwe normy - skutki erga omnes, wykluczenie stosowania przepisów pro futuro

• PYTANIE PRAWNE - każdy sąd, jeżeli od odpowiedzi zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przez sądem

• konieczne, aby wątpliwości zaistniały w toku postępowania w konkretnej sprawie zawisłej przed sądem; wątpliwość dotyczyć ma przepisu, który miałby być podstawą rozstrzygnięcia sprawy

• pytanie prawne - jako forma kontroli konkretnej, prowadzonej przez organ - funkcjonalnie związanej z jednostkowym postępowaniem, w którym udzielenie odpowiedzi warunkuje podjęcie rozstrzygnięcia; przedmiotem - każde zagadnienie z zakresu właściwego TK

• niedopuszczalna samodzielna kontrola zgodności ustaw z Konstytucją przez sądy oraz brak możliwości odmowy zastosowania w konkretnym przypadku

• niższe akty urzędowe - mogą być przedmiotem pytania prawnego; możliwa jest samodzielna kontrola i niezastosowanie w danej sprawie - z wyłączeniem uchylenia

• w wyniku kontroli - uchylenie jego mocy obowiązującej erga omnes - przebieg kontroli o charakterze abstrakcyjnym

• przedmiotem badania - całe zdarzenie prawotwórcze: procedura ustanowienia aktu normatywnego o określonej treści przed odpowiedni podmiot działający w uregulowanej prawnie procedurze (kompetencję oraz dochowanie trybu wymaganego przepisami prawa)

• w sprawach nieuregulowanych w ustawie o TK - przebieg postępowania z przepisów Kpc

• wnioski i pytania prawne - na jawnej rozprawie (ew. wyłączenie); uczestnikami mogą być: podmiot, który złożył wniosek lub skargę, organ, który wydał akt objęty wnioskiem lub skargą, sąd, który przedstawił pytanie prawne), Prokurator Generalny, przedstawiciele Sejmu, Prezydenta i MSZ w sprawach, w których orzeka się o umowach międzynarodowych

• zasada kontradyktoryjności i równości stron; TK związany granicami wniosku lub pytania prawnego - pozbawiony prawa samodzielnego inicjowania kontroli aktów prawnych

• zasada prawdy materialnej - brak związania TK wnioskami dowodowymi uczestników postępowania, prawo dopuszczania dowodów z urzędu

• orzeka w pełnym składzie (najmniej 9) w sprawach z wniosku Prezydenta o kontrolę prewencyjną, w sprawach o szczególnej zawiłości (inicjatywa prezesa TK lub z wniosku rozpoznającego składu lub gdy wiążą się z nakładami finansowymi nieprzewidzianymi w ustawie budżetowej) oraz gdy skład zamierza odstąpić od poglądu wyrażonego wcześniej

• 5 sędziów - konstytucyjność ustaw lub umów, zgodność ustaw z umowami

• 3 sędziów - konstytucyjność i legalność innych aktów normatywnych oraz zażaleń na oddalenie wniosku

• zasada ostateczności i powszechnie obowiązującej mocy wszystkich orzeczeń

• skutki kontroli: zgodność: prewencyjna - albo Prezydent jest zobowiązany do podpisania ustawy lub może ratyfikować umowę; represyjna - wykluczenie możliwości ponownego orzekania w tej samej sprawie z wniosku innego podmiotu (res iudicata), a w ramach pytania przesądzenie dopuszczalności zastosowania kontrolowanego przepisu w postępowaniu

• niezgodność: prewencyjna - obowiązek odmowy podpisania ustawy lub podpisanie z pominięciem wadliwych przepisów; wykluczenie możliwości ratyfikacji umowy; represyjna - wchodzą w życie z dniem ogłoszenia lub termin utraty mocy określa TK (nie może przekroczyć 18 miesięcy w przypadku ustawy i 12 w odniesieniu do innych aktów) - obowiązek zapoznania RM w przypadku orzeczeń wiążących się z nakładami finansowymi

• generalna zasada wznawiania postępować, uchylania ostatecznych decyzji, prawomocnych orzeczeń i innych rozstrzygnięć, jeśli wydane zostały na mocy aktu wadliwego

• funkcja sygnalizacyjna - sygnalizowanie organom stanowiącym prawo o stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie

• SKARGA KONSTYTUCYJNA - jako środek ochrony konstytucyjnych praw i wolności jednostki, pozostający w dyspozycji jednostki

• wnosi - każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone; akt, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach

• przedmiotem - naruszenie każdej z konstytucyjnych wolności, praw lub obowiązków z wyjątkiem art. 56 - prawa azylu

• przedmiotem - akt, na podstawie którego wydano rozstrzygnięcie, nie zaś samo rozstrzygnięcie

• 3 miesiące od doręczenia prawomocnego wyroku/decyzji/rozstrzygnięcia; wymóg sporządzenia przez adwokata/radcę prawnego, chyba że skarżący jest sędzią, prokuratorem, notariuszem, prof. lub dr hab. nauk prawnych - przymus adwokacki

• rozpatrywanie - w trybie rozpatrywania wniosków; możliwość tymczasowego zawieszenia lub wstrzymania wykonania orzeczenia (nieodwracalne skutki, uszczerbek dla skarżącego, ważny interes publiczny lub skarżącego)

• w postępowaniu: skarżący, organ, który wydał akt, Prokurator Generalny; może być RPO, jeśli zgłosi swój udział

• skutki: erga omnes + wznowienie postępowania/uchylenie ostatecznego rozstrzygnięcia

Orzekanie w sprawach konstytucyjności celów lub działalności partii politycznych

• kontrola celów - przed wpisem do ewidencji - kontrola prewencyjna; podmiotem wyłącznie upoważnionym - Sąd Okręgowy w Warszawie; orzekanie w trybie rozpatrywania wniosków

• kontrola represyjna - w czasie bieżącej działalności; podmiotami uprawnionymi - podmioty ze 191; zastosowanie przepisów Kpk; ciężar dowodu - na wnioskodawcy

Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych

• spór kompetencyjny - sytuacja, w której przynajmniej dwa organy państwa uznały się za właściwe do rozstrzygnięcia tej samej sprawy lub uznały się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia

• nie dotyczy - organów terenowych oraz centralnych, niemających zakotwiczenia w Konstytucji

• wnioski: Prezydent, Marszałkowie, Prezes RM, I Prezes SN, Prezes NSA, prezes NIK

• rozpatrywany w pełnym składzie, ma postać postanowienia, jest ostateczne i ma moc powszechnie obowiązującą

Rozstrzyganie w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta

• inicjatywa: Marszałek Sejmu

• pełny skład sędziów TK

TRYBUNAŁ STANU

• odpowiedzialność konstytucyjna - obejmuje działania urzędowe osób piastujących stanowiska państwowe; dot. jedynie „najwyższych” urzędników państwowych

• ściśle indywidualny charakter odpowiedzialności

• zakres przedmiotowy: takie zachowania, których skutkiem jest złamanie obowiązującego prawa

• funkcjonalnie związana z realizacją funkcji kontrolnej przez parlament; jej adresatem są przede wszystkim organy władzy wykonawczej

• sankcje o charakterze polit. i karnym; dotyczy także osób niesprawujących już urzędu

• TS - do władzy sądowniczej

• w składzie: przewodniczący (z mocy prawa I Prezes SN), 2 zastępców, 16 członków wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na okres kadencji Sejmu

• kandydatury - marszałek sejmu, grupa co najmniej 35 posłów; wybór - bezwzględną większością głosów w obecności najmniej połowy ustawowej liczby posłów

• zakaz łączenia z mandatem poselskim; wymóg, by zastępcy i co najmniej połowa członków posiadali kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego

• w sprawowaniu funkcji sędziego - niezawiśli, podlegają Konstytucji i ustawom; immunitet formalny (procesowy)

• zakres podmiotowy: Prezydent, Prezes RM, członkowie RM, Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie KRRiT, osoby, którym prezes RM powierzył kierowaniem ministerstwem, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych, posłowie i senatorowie - zamknięty katalog urzędów

• zakres przedmiotowy:

• Prezydent - naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania; popełnienie przestępstwa (TS jedynym organem sądzącym)

• Prezes i członkowie RM - naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku..., popełnienie przestępstwa w związku z zajmowanym stanowiskiem (niewykluczona możliwość wszczęcia postępowania przed sądem powszechnym) - traktowane jako wyjątek od zasady rozpatrywania przez sąd powszechny

• Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie KRRiT, osoby, którym powierzył premier kierowanie ministerstwem, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych - jedynie za naruszenie Konstytucji lub ustawy

• posłowie i senatorowie - złamanie wynikających z ustawy zakazów prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego; również nabywanie tego majątku

• delikt konstytucyjny: czyn osoby (wymienionej w art. 198 ust. 1 i 2) popełniony w zakresie urzędowania albo w związku z zajmowanym stanowiskiem, zawiniony, naruszający przepisy Konstytucji lub ustawy, które nie mają jednak charakteru karnego

• przedmiotem orzekania jest zawsze czyn konkretnej osoby, nie zaś grupy

• w zakresie urzędowania - działania, w których urzędnik realizuje przyznane mu prawem kompetencje (czyniąc to w sposób wadliwy)

• ściganie - w okresie 10 lat, chyba że przestępstwo o dłuższym okresie przedawnienia

Postępowanie przed TS

• wstępne i zasadnicze (przed samym TS)

• wstępne: wniesienie wniosku wstępnego - rodzaj zawiadomienia o złamaniu prawa przez wskazanego w nim urzędnika państwa; w przypadku Prezydenta - min. ¼ członków ZN (inicjatywa samych senatorów niemożliwa z racji liczebności Izby); w przypadku RM: Prezydent, 115 posłów; posłowie - Marszałek Sejmu, senatorowie - Senatu; pozostałe osoby: Prezydent (ale nie prerogatywa), 115 posłów, sejmowa komisja śledcza (większość 2/3)

• wniosek wstępny - do Marszałka Sejmu - do Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej (ta powiadamia daną osobę, może przesłuchiwać świadków, biegłych, badać treść akt i dokumentów, korzystać z pomocy Prok. Gen. i NIK; osoba, wobec której złożono wniosek, może składać wyjaśnienia i wnioski, ma prawo do korzystania z pomocy obrońcy)

• wniosek dot. Prezydenta - adresatem ZN; inne osoby - sprawozdanie i wniosek końcowy na posiedzenie plenarne Sejmu; wniosek w takiej formie, aby odpowiadał wymogom przewidzianym w Kpk dla aktu oskarżenia; konkluzje we wniosku - nie są wiążące, jedynie opinie kierowane do organów upoważnionych do podjęcia decyzji

• Prezydent - decyzja w sprawie postawienia w stan oskarżenia przez ZN większością 2/3 ustawowej liczby członków; niepodjęcie uchwały = umorzenie postępowania

• podjęcie uchwały - zawieszenie sprawowania urzędu (zastępstwo Marszałka Sejmu i Senatu)

• ZN - wyłonienie dwóch oskarżycieli (kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego, nie muszą być z obydwu izb)

• RM - uchwała poparta większością 3/5 ustawowej liczby posłów

• pozostałe podmioty: bezwzględna większość głosów, w obecności przynajmniej połowy

• bezpośrednim skutkiem - zawsze zawieszenie w czynnościach; nie dot. posła lub senatora, jedynie uchwała = uchylenie immunitetu

• jeśli wniosek przyjmuje Sejm - aktem oskarżenia uchwała KOK lub sformułowany w jej sprawozdaniu wniosek mniejszości; w przypadku odpow. RM - przesądzenie dopuszczalności i celowości łącznego rozpatrywania kwestii odpow. karnej; również Sejm wybiera 2 oskarżycieli o kwalifikacjach prawniczych

Postępowanie:

• dwuinstancyjność: w I - przewodniczący i 4 członków; w II - przewodniczący i 6 członków (z wyłączeniem tych, którzy już orzekali); zastosowanie przepisów Kpk

• w przypadku stwierdzenia deliktu: utrata stanowiska (mandatu - jedyna sankcja wobec parlamentarzystów), pozbawienie praw wyborczych, utrata orderów, odznaczeń, tytułów honorowych, zdolności do ich uzyskania, kara zakazu zajmowania stanowisk kierowniczych, pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych lub organizacjach społecznych; kary od 2 do 10 lat

• naruszenie prawa - TS orzeka złożenie Prezydenta z urzędu, utratę stanowisk przez inne osoby

• przestępstwo - kary przewidziane w Kpk; osoby skazane przez TS nie mogą skorzystać z prezydenckiego prawa łaski

• brak możliwości wniesienia kasacji od wyroku TS; ustawy amnestyjne - nie dot. odpowiedzialności konstytucyjnej

• obowiązek wykonania orzeczeń TS - Sąd Okręgowy w Warszawie

XI. WŁADZA KONTROLUJĄCA

NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI

• naczelny organ kontroli państwowej - obowiązek innych organów kontroli, rewizji i inspekcji, działających w administracji rządowej i samorządzie - współpracy, współdziałania z NIK

• przedkładanie posłom analizy wykonania budżetu państwa, założeń polityki pieniężnej, opinii w przedmiocie absolutorium, informacji o wynikach kontroli, wniosków i wystąpień

• podlega Sejmowi

Zasady organizacji, struktura NIK

• Prezes - powoływany przez Sejm za zgodą Senatu, 6-letnia kadencja (1 reelekcja)

• zgłaszanie kandydata - Marszałek lub 35 posłów

• wybierany bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy

• w ciągu miesiąca - Senat w uchwale; niezaaprobowanie kandydata - procedura od nowa z inną osobą

• status prawny - wymóg apolityczności, zakaz zajmowania innego stanowiska bądź wykonywania innych zajęć zawodowych (z wyjątkiem prof. szkoły wyższej), zakaz piastowania mandatu parlamentarnego, formalny immunitet

• wygaśnięcie kadencji: w razie śmierci, orzeczenia TS o utracie stanowiska, odwołania (decyduje Sejm - w przypadku zrzeczenia się stanowiska, uznania trwałej niezdolności, skazania prawomocnym wyrokiem sądu, orzeczenia TS zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk) - nie może zostać odwołany, jeżeli kierunek działań kontrolnych NIK lub rezultaty kontroli oceniano jako niewłaściwe lub nierzetelne

• obowiązkowe uczestnictwo w posiedzeniach Sejmu

• Sejm powołuje i odwołuje wiceprezesów NIK (2-4) oraz członków Kolegium NIK (14) - na wniosek Prezesa NIK

• zasadą organizacji - kolegialność działania organu - Kolegium jako organ decydujący we wszystkich ważniejszych kwestiach związanych z funkcjonowaniem NIK

• Kolegium: uprawnienia zatwierdzające - analiz wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz rocznego sprawozdania z działalności NIK; uprawnienia stanowiące - uchwalanie opinii w przedmiocie absolutorium dla RM, wniosków w sprawie rozpatrzenia przez Sejm problemów z działalnością organów, wystąpień zawierających wynikające z kontroli zarzut wobec działalności członków RM, kierujących urzędami centralnymi, Prezesa NBP, projektów statutu NIK, budżetu NIK, okresowych planów pracy NIK; uprawnienia opiniodawcze - programy kontroli i informacje o wynikach szczególnie ważnych kontroli wniesione przez Prezesa NIK, inne sprawy wniesione przez Prezesa

• w skład Kolegium: Prezes, wiceprezesi, dyrektor generalny NIK i członkowie Kolegium

• zasada niezawisłości w sprawowaniu przez nich funkcji - prawo zgłaszania zdania odrębnego wobec uchwał podejmowanych przez Kolegium

• wewnątrz NIK - Komisja Dyscyplinarna i Odwoławcza Komisja Dyscyplinarna; bieżąca działalność kontrolna - departamenty i delegatury

Kryteria i zakres kontroli

• legalności (czy działalność jednostki posiada podstawę prawną i jest z prawem zgodna)

• gospodarność (czy poniesione nakłady przyniosły możliwie maksymalne efekty)

• celowość (czy zrealizowane działania prowadziły do zamierzonego celu)

• rzetelność (zgodność podejmowanych działań z wymaganiami wiedzy i techniki, zasadami dobrej wiary)

• w odniesieniu do organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych, innych państwowych jednostek organizacyjnych - kontrola legalności, gospodarności, celowości i rzetelności - całokształt działalności, szczególnie wykonanie budżetu, realizacja ustaw i innych aktów normatywnych

• w odniesieniu do Kancelarii (Prezydenta, Sejmu, Senatu), KRRiT, Gen. Inspektora Ochrony Danych Osobowych, IPN, Państwowej Inspekcji Pracy - jedynie wykonanie budżetu państwa oraz gospodarkę finansową i majątkową, kontrola w szerszym zakresie tylko na zlecenie Sejmu, w przypadku Kancelarii Prezydenta - Prezydent, Senatu - izba

• w odniesieniu do TK, RPO, SN, NSA, Krajowego Biura Wyborczego - wyłącznie wykonanie budżetu państwa oraz gospodarka finansowa i majątkowa

• organy samorządu terytorialnego, komunalne osoby prawne i inne jednostki organizacyjne (komunalne) - kryteria legalności, gospodarności i rzetelności (brak celowości)

• inne jednostki i podmioty w zakresie, w jakim wykorzystują majątek lub środki państwowe/komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa - legalność i gospodarność

• inicjowanie kontroli: pierwsze 3 segmenty - obligatoryjny charakter kontroli; kolejne dwa (organy samorządu, inne organy i podmioty) - fakultatywny

• kontrola na wniosek/zlecenie Sejmu lub jego organów, Prezydenta, Prezesa RM lub z własnej inicjatywy

• NIK - jako wspierający organy wykonawcze w ich działaniach koordynacyjnych i kierowniczych wobec jednostek podporządkowanych

• samodzielne i bieżące sprawowanie kontroli przez samą NIK nad prawidłowością funkcjonowania administracji publicznej

Środki pokontrolne/ konsekwencje kontroli NIK

• sporządzenie protokołu i wystąpienia pokontrolnego - w nim oceny działalności, wnioski i uwagi dot. usunięcia uchybień oraz stwierdzenia odnoszące się do winnych uchybień

• wyniki kontroli uzasadniają popełnienie przestępstwa lub wykroczenia - NIK zawiadamia organy powołane do ich ścigania

• warunki dla bezstronnego i fachowego przeprowadzenia czynności kontrolnych, przy zachowaniu prawa jednostki kontrolowanej do przedstawienia własnego stanowiska oraz stworzenie mechanizmów ograniczających arbitralność ustaleń kontrolnych - prawo kierownika kontrolowanej jednostki zgłaszania zastrzeżeń co do ustaleń protokołu i formułowanych ocen, uwag, wniosków w wystąpieniu

• przedstawianie Sejmowi analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz opinii w kwestii absolutorium dla RM

• wnioski (dot. rozpatrzenia przez izbę problemów w działalności organów wykonujących zadania publiczne) i wystąpienia (zawierają wynikające z kontroli zarzuty dot. działalności członków RM, kierujących urzędami centralnymi, Prezesa NBP, innych kierujących instytucjami pomocniczymi najwyższych organów państwa) kierowane do Sejmu

• NIK przedkłada RM i Prezydentowi informacje o wynikach kontroli wszczynanych na ich wniosek oraz o wynikach innych kontroli (delegatury - wojewodom, sejmikom, radom gmin)

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH

• samodzielny organ państwowy o statusie konstytucyjnym, wyraźnie oddzielony od organów administracji i sądownictwa; niezależność w relacji do parlamentu

• 2 funkcje: wysłuchiwania skarg obywateli (na nieprawidłowe działanie organów państwowych), podejmowanie stosownych działań oraz informowania parlamentu o stanie praworządności w państwie (w kwestii przestrzegania praw i wolności obywatelskich)

• łatwy dostęp obywateli do tego organy, maksymalne odformalizowanie, daleko idąca swoboda podejmowania decyzji o wszczęciu czynności w konkretnej sprawie - jednoczesne pozbawienie kompetencji o charakterze władczym i rozstrzygającym

• RPO jako organ ochrony prawa, ochrona praw i wolności przysługujących jednostkom

• niezawisłość - zw. głównie z płaszczyzną funkcjonalną (niezawisły w działaniach)

• niezależność - zw. z aspektem organizacyjnym, ograniczona odpowiedzialność wobec Sejmu

• przywilej immunitetu formalnego i nietykalności RPO: bez zgody Sejmu nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej

Organizacja urzędu RPO

• powoływanie - wspólna kompetencja izb; przy dominacji Sejmu - powołuje Rzecznika, Senat - wyraża zgodę

• zgłaszanie kandydata - Marszałek Sejmu lub co najmniej 35 posłów

• głosowanie poprzedzone zaopiniowaniem przez właściwe komisje sejmowe

• wybór bezwzględną większością (obecność połowy) - na zas. wyścigu australijskiego

• wyrażenie zgody - w ciągu miesiące w drodze stosownej uchwały (powołany przez Sejm kandydat może zostać wezwany do złożenia wyjaśnień i udzielenia odpowiedzi) - uchwała podejmowana zwykłą większością głosów (obecność połowy)

• przed Sejmem - ślubowanie Rzecznika

• walory, jakimi powinien się kandydat charakteryzować: wiedza prawnicza, doświadczenie zawodowe, wysoki autorytet ze względu na walory moralne i wrażliwość społeczną → personalne oddziaływanie ma rekompensować „słabości” urzędu

• zakaz piastowania mandatu parlamentarzysty, stanowiska głowy państwa, zakaz zajmowania jakiegokolwiek innego stanowiska z wyj. profesora szkoły wyższej, wykonywania innych zajęć zawodowych; wykluczenie przynależności do partii politycznej, związki zawodowego, prowadzenia działalności publicznej niedającej pogodzić się z godnością urzędu

• ustawa - gwarancja powrotu na dawne stanowisko bądź jemu równorzędne, jeśli nie ma przeszkód prawnych

• urząd - o charakterze monokratycznym, może jednak zostać rozbudowany przez powołanie przez Marszałka (na wniosek RPO) 3 zastępców, w tym ds. żołnierzy

• prawo RPO do ustanowienia swoich pełnomocników terenowych, sam dokonuje określenia zakresu ich właściwości

• 5-letnia kadencja (1 reelekcja(

• odwołanie: jeśli zrzekł się funkcji, stał się trwale niezdolny, sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu - uchwała Sejmu na wniosek Marszałka bezwzględną większością głosów

Funkcje RPO

• stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji i ustawach

• informuje corocznie Sejm i Senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka - publiczny wymiar prezentowanych informacji i spostrzeżeń, sprawozdanie RPO do wiadomości publicznej

• właściwość RPO o charakterze generalnym - dot. wszelkich praw i wolności dekodowanych z obowiązujących norm prawnych; Rzecznik Praw Dziecka jako organ wzmacniający ochronę tej sfery praw

• RPO zajmuje się prawami i wolnościami przysługującymi ludziom w ogóle (aspekt podmiotowy)

• zakres działań: sprawy o ochronę praw i wolności - sprawdza, czy na skutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji nie nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej

• przedmiotem zainteresowania RPO - wszelkie zachowania organów państwowych i podmiotów uczestniczących w wykonywaniu władzy publicznej

• kryteria: legalności, zasad współżycia społecznego, sprawiedliwości społecznej

• interwencja także w sytuacjach, gdy formalnej zgodności z prawem towarzyszy sprzeczne z powyższymi kryteriami wykorzystywanie przyznanych kompetencji

Procedura działania, przysługujące mu środki ochrony praw i wolności

Postępowanie

• łatwa dostępność, daleko idące uproszczenie prowadzonego przed nim postępowania

• zainicjowanie postępowania na wniosek: obywateli, organów samorządowych, Rzecz. Praw Dziecka, z inicjatywy własnej

• formalne wymagania sprowadzone do minimum

• RPO w pełni samodzielnie decyduje o podjęciu lub odmowie podjęcia sprawy - ustawowy wymóg podejmowania czynności i przedstawiania informacji w określonych sprawach na wniosek Marszałka Sejmu oraz skierowanym przez Rzecz. Praw Dziecka

• jedyny obowiązek - konieczność zawiadomienia wnioskodawcy o sposobie załatwienia sprawy

• jeżeli wnioskodawca nie wykorzystał wszystkich przysługujących mu środków działania - RPO wskazuje mu je i przekazuje sprawy wg właściwości

Środki o charakterze kontrolno-wyjaśniającym

• prawo zbadania sprawy na miejscu, żądanie wyjaśnień, wgląd do akt, zlecenie sporządzenia opinii lub ekspertyzy, żądanie przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sąd lub prokuraturę

• RPO może korzystać z pomocy innych organów - nadzoru i prokuratury

• wszystkie organy - ustawowy obowiązek współdziałania i udzielania pomocy RPO przy realizacji funkcji

• wniosek o przeprowadzenie czynności kontrolnych przez NIK - tylko za pośrednictwem Sejmu

Środki o charakterze sygnalizacyjno-interwencyjnym

• wystąpienie kierowane do podmiotu, w którego działaniach stwierdzono naruszenie praw i wolności, ew. do jednostki nadrzędnej

• RPO może w nim zawrzeć żądanie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zastosowania sankcji służbowym

• obowiązek adresata poinformowania RPO (nie później niż w ciągu 30 dni) o podjętych działaniach lub zajętym stanowisku - odpowiedź niesatysfakcjonująca, RPO może zwrócić się do organu nadrzędnego o podjęcie odpowiednich działań

• w postęp. administracyjnym lub sądowym: żądanie wszczęcia postępowania, udział w każdym toczącym się już postępowaniu - na prawach prokuratora, żadanie wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu

• zwraca się o wszczęcie postępowania administracyjnego, zaskarża decyzje do sądu administracyjnego, uczestniczy w postępowaniach

• występuje z wnioskiem o ukaranie, uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniach o wykroczenia, wnosi kasację lub rewizję nadzwyczajną

• zadaniem - rozpoczynanie i oddziaływanie na przebieg postępować i podejmowanych rozstrzygnięć przez właściwe w danych sprawach organy i instytucje

Środki o charakterze inspiracyjnym

• przedstawianie właściwym organom ocen, wniosków zmierzających do zapewnienia skutecznej ochrony wolności i praw człowieka i obywatela oraz usprawnienia trybu załatwienia ich spraw

• występuje do właściwych organów o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, wydanie lub zmianę aktów prawnych

• występuje do TK w sprawie zbadania konstytucyjności i legalności aktów normatywnych

• występuje do SN o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie

Środki o charakterze informacyjno-edukacyjnym

• coroczne informowanie obu izb o stanie przestrzegania wolności i praw

PRAWO KONSTYTUCYJNE

1

---