043 (8)

gramatyczną (zob. 2.5.3.). Można więc tu, w dalszym ciągu wstępnie, określić leksem jak taką abstrakcyjną jednostkę językową (taki konstrukl teorii gramatyki), której odpowiada ściśle określony zbiór wyrazów gramatycznych charakteryzujących się tożsamością znaczenia leksykalnego.

Zanim podejmiemy dyskusję nad problemem leksemu, wprowadzimy tu rozróżnienie istotne ze względu na dalsze rozważania - podział na leksemy nieodmienne i leksemy odmienne. Określimy tu leksem nieodmienny jako taki leksem: a) któremu odpowiada jeden tylko wyraz gramatyczny (por. powyższe przykłady) lub b) który jest reprezentowany przez dwa (lub więcej) wyrazy tekstowe będące wariantami formalnymi jednego gramatemu, tzn. mające identyczne znaczenie (funkcję; por. przyimek przez i przeze).

Leksem odmienny to leksem będący niejednoelementową klasą różnych funkcjonalnie wyrazów gramatycznych. Inaczej mówiąc - leksem odmienny jest to zbiór różnych gramatemów o tożsamym znaczeniu leksykalnym, wyrażanych przez różne wyrazy tekstowe (ciągi wyrazów tekstowych).

W dalszym ciągu zajmiemy się bliżej jedynie problemami związanymi z wyznaczaniem leksemów odmiennych.

Do rozróżnienia leksemów odmiennych i nieodmiennych wrócimy niżej, zob. 2.5.6.

2.5.2. Klasa funkcjonalna wyrazów gramatycznych

Wstępnym krokiem procedury identyfikacji leksemów jest funkcjonalna klasyfikacja wyrazów gramatycznych danego języka, tzn. rozbicie zbioru wszystkich wyrazów gramatycznych języka na klasy funkcjonalne, wyznaczone przez tożsamość funkcji syntaktycznych i semantycznych spełnianych przez poszczególne wyrazy gramatyczne. Procedura wyznaczania klas funkcjonalnych wyrazów należy do składni. Z punktu widzenia morfologii rozbicie zbioru wyrazów gramatycznych języka na klasy funkcjonalne, a także określenie relacji między poszczególnymi klasami funkcjonalnymi, jest dane. W tym miejscu ograniczymy się więc jedynie do zilustrowania paroma przykładami pojęcia „klasa funkcjonalna wyrazów gramatycznych”.

Np. analiza syntaktycznej struktury grupy imiennej pozwala wśród wyrazów gramatycznych współtworzących grupę imienną wyróżnić obok klasy wyrazów gramatycznych o funkcji członu konstytutywnego (głównego) grupy imiennej kilka klas wyrazów gramatycznych, spełniających w grupie imiennej funkcję członu niekonstytutywnego (syntaktycznie zależnego). Klasy te wyznaczone są przez miejsce (pozycję syntagmatyczną) zajmowane przez poszczególne wyrazy gramatyczne w grupie imiennej: kwantyfikatory referencyjne (determinatory) - pozycja I 1, kwantyfikatory ilościowe (liczebniki) - pozycja I 2a, jednostki miary - pozycja I 2b, przymiotniki relacyjne typu mój - pozycja II 1, przymiotniki nierelacyjne - pozycja II 2, przymiotniki relacyjne typu drewniany - pozycja II 3. (Zob. Topoli liska 1984).

Rozbicie zbioru wyrazów gramatycznych języka na klasy funkcjonalne jest możliwe m.in. na podstawie analizy dystrybucyjnej, pozwalającej na ustalenie inwentarza klas dystrybucyjnych (zob. 2.4.) wyrażeń danego języka. Łatwo jednak zauważyć, że status językowy klas dystrybucyjnych, dających się w danym języku wyznaczyć, nie jest jednolity: obok klas dystrybucyjnych wyznaczonych przez kontekst gramatyczny (definiowalny przez pewne cechy formalne o charakterze kategorialnym, regularnym) istnieją klasy dystrybucyjne

43