0000039 (11)

kreślić to, źe po przerwaniu działania pól omawiane zmiany czynnościowe przeważnie się cofają.

Zgromadzone dane doświadczalne wykazują, źe działanie promieniowania na układ sercowo-naczyniowy daje się wyjaśnić zaburzeniami czynności regulacyjnych układu nerwowego.

Oprócz działania na organizm żywy dojrzały pole elektromagnetyczne wykazuje wpływ zakłócający łub stymulujący na różne jego stadia rozwojowe; większość danych w tym zakresie uzyskano dopiero w ostatnich 20 łatach. Skuteczność biologiczna pola jest na ogół tym większa, im wcześniejsze jest stadium rozwojowe. Szczególnie wrażliwy jest aparat genetyczny i narządy rozrodcze.

Działanie mutagenne zostało potwierdzone w licznych doświadczeniach z wirusami, bakteriami, pierwotniakami, roślinami, komórkami z tkanek zwierzęcych i tkanek nowotworowych ludzkich. Po napromienieniu obserwowano uszkodzenia chromosomów w postaci powstawania mostków i fragmcntacji w anafazie, nicrozdzielanie się komórek po podziale jądra, zahamowania w stadium wrzeciona i inne efekty. Wiele komórek wykazywało widoczne mutacje. Jak wykazał Heller, udaje się wytworzyć za pomocą pól elektromagnetycznych o określonych parametrach podobne mutacje, jak przy ekspozycji promieniowaniem jonizującym. Należy zaznaczyć, że w tego rodzaju badaniach przeważnie utrzymywano temperaturę na stałym, normalnym poziomie.

Opublikowane wyniki badań wpływu pola na zmiany czynnościowe w narządach rozrodczych dowodzą, że czynnik ten wykazuje między innymi wpływ na cykle płciowe zwierząt i ich płodność. Z badań Powżitkowa oraz Gorodeckiej nad myszami poddanymi działaniu pól impulsowych bardzo wysokich częstotliwości wynika, że jia skutek napromienienia wydłuża się okres ciąży, zmniejsza się płodność samic i obniża liczba potomstwa na miot. Wzrasta także liczba martwo urodzonych zwierząt. Ciekawe wyniki otrzymał Edwards w doświadczeniach z owadami (motyle) poddawanymi działaniu pola elektrostatycznego. W obecności pola liczba składanych jaj malała i wydłużał się okres rozwoju poczwarki w motyla.

Część badań dotyczyła również wpływu pól elektromagnetycznych na rozwój zarodków kręgowców. Stwierdzono, że następowało zakłócenie normalnego rozwoju, przejawiające się w hamowaniu rozmnażania i różnicowania komórek. Poziom efektu był większy, gdy zarodek znajdował się we wcześniejszym stadium rozwoju.

Do szczególnie ważnych, jak się wydaje, należy zaliczyć badania w tej dziedzinie na poziomie cząsteczkowym i komórkowym. W badaniach tych stwierdzono szereg interesujących efektów, które mogą znacznie ułatwić wyjaśnienie mechanizmów oddziaływania pola elektromagnetycznego na złożone struktury biologiczne. Jeden z tych efektów polega na ustawianiu się łańcuchowym wzdłuż linii sił pola elektrycznego zawiesin niektórych cząsteczek i komórek (erytrocyty, leukocyty, organizmy jednokomórkowe), przy' tym każdy rodzaj cząsteczek charakteryzuje się optymalną częstotliwością, dla której proces ten zachodzi nawet przy bardzo małych natężeniach pola. Cząsteczki niesymetryczne mogą się ustawić równolegle lub prostopadle do kierunku pola, zależnie od stosunku przewodności właściwej cząsteczek do przewodności środowiska i od częstotliwości pola.

łnnymi bezpośrednio stwierdzonymi procesami są: rezonansowe pochłanianie energii pól przez środowiska biologiczne oraz denaturacja lub koagulacja cząsteczek w bardzo szerokim zakresie częstotliwości. Jak się przypuszcza, jeden z typów pochłaniania rezonan-

22* 339