10

202 Traktat drugi

§ 58. Tak wiec .władca. jaką rodzice post'udają nad nwymi-dziećmg „wynika „z ciążącego na nich obowiązku-opieki-nad potomstwem w trudnym okresie dzieciństwa. Dzieci potrzebują ttkształtosoiiia^umYsłu. kierowania ich nieświadataym_działą-niem, kiedy są jeszcze małoletnie, a rozum, nie zajmując należnego mu miejsca, nie może im tego ułatwić. Do tego zatem zobowiązani są rodzice. Bóg, wyposażając człowieka w rozum, by ten właściwie kierował się nim w swym postępowaniu, zapewnił mu, jako bezpośrednio z nim związaną, wolność woli i działania, jaka mieści się w granicach prawa, któremu ten podlega. Dopóki jednak znajduje sie on w stanie, w którym nie posługuje się rozumem, by kier owŁĆ.^ię własną wolą, dopóty nic może także mieć własnej woli, by zgodnie z nią postępować. Ten zatem, kto za niego rozumuje, musi za niego też wyrażać wolę. Musi określać jego wolę i decydować o jego postępowaniu. Kiedy jednak syn osiągnie wiek, kiedy ojciec stał się wolnym człowiekiem, także syn zostanie wolnym człowiekiem.

§ 59. Postanowienia takie zawierają wszelkie prawa zarówno naturalne jak i państwowe, którym człowiek nie podlega. Czy człowiek podlega prawu natury? Cog zatem c^yni m wolnymjpod rządami tego prawa? Cóż pozwala mu swobodnie, zgodnie z jego własną wolą dysponować jego własnością w granicach tego prawa? Odpowiem na to: stan dojrzałości, w którym może on być traktowany jako zdolny do poznania tego prawa, tak by móc dostosować własne postępowanie do jego postanowień. Gdy osiągnął on już ten stan, można przypuszczać, iż wie, jak dalece prawo winno być jego przewodnikiem i jak dalece może on wykorzystać swą wolność, dając w ten sposób poznać, iż ją rzeczywiście uzyskał. Przed osiągnięciem jednak . tego stanu musi go prowadzić ktoś, kto wie,Jak daleko prawo pozwala na wykorzystanie wolności. Jeśli więc osiągnięcie takiego stanu rozumu, takiego wieku rozwagi uczyniło ojca wolnym, tak samo wolnym uczyni syna. Czy człowiek nie podlega prawu w Anglii? Co czyni go zatem wolnym według tego prawa? To znaczy, co zapewnia mu wolność decydowania ojwym postępowaniu i majątku zgodnie z jego własną wolą i za przyzwoleniem prawa? Zdolność .poznania tego prawa. Zdolność tę, według jego postanowień posiada ten, kto iukończyj_2i lat, a w niektórych wypadkach jeszcze młodszy. Kiedy więc na jego mocy w tym wieku wolnym postał ojciec, to wolnym zostanie też syn. Widzimy więc, że do tego czasu prawo zezwala, by syn nie miał własnej woli i kierował się wolą ojca bądź opiekuna, który ma za niego myśleć. Jeśli zaś ojciec umrze i nie zapewni mu swego zastępcy, nie wyznaczy opiekuna, który kierowałby postępowaniem syna w okresie dzieciństwa, gdy ten nie używa rozumu, wówczas prawo sprawuje nad nim opiekę. Ktoś inny musi pokierować nim i uosabiać jego wolę do czasu, aż osiągnie on stan wolności, a jego rozum będzie zdolny do panowania nad jego wolą. Później zaś ojciec i syn są w równym stopniu wolni, tak samo jak wychowawca i wychowanek, kiedy ten ostatni przestaje być małoletni. Są razem, w równym stopniu poddanymi tego samego prawa bez pozostawienia ojcu panowania nad życiem, wolnością i majątkiem jego syna, gdziekolwiek by się oni nie znajdowali, w stanie natury i pod rządami prawa natury czy też praw pozytywnych pochodzących od ustanowionego rządu.

§ 60. Kiedy zaś na skutek błędów, które mogą mieć miejsce W wyniku zwykłych procesów natury, ktoś nie osiąga takiego .Stopnia rozumu, jaki mógłby zakładać zdolność do poznania prawa i do życia zgodnie z jego zasadami, nie będzie on nigdy Wolny do tego, by być człowiekiem wolnym. Nie można mu nigdy pozwolić kierować się własną wolą, gdyż nie zna on żadnych