190

III. AT0M1ŚCI 1. Odkrycie atomów pojętych jako zasady

Fundamenty pod doktrynę atomizmu położył Leucyp^{1 2}, a systematycznie ją rozwinął i sprawił, że odniosła sukces, jego uczeń De-

/aoMiSo

191

mokry!². Jest ona ostatnią w kręgu filozofii prcsokratycznej próbą odpowiedzi na aporic wywołane przez filozofię elcacką. próbą ocalenia podstawowej zasady samego eleatyzmu bez wyrzekania się zjawisk (Leucyp gruntownie poznał problematykę elcacką: jak już powiedzieliśmy, był bezpośrednim uczniem Zenona i Melissosa)³.

Już Arystoteles doskonale określił relację zachodzącą między eleatyzmem a atomizmem i wyraził to we wzorcowym tekście, który warto przytoczyć, ponieważ jest on jednym z najważniejszych dokumentów' pomocnych do odtworzenia myśli atomistycznej:

„Leucyp zaś i Demokryt obrali sposób najbardziej przemyślny i we wszystkim jednolity przyjąw^rszy zasadę, która jest zgodna z istotą rzeczy [tzn. zjawisk]. Niektórym bowiem dawniejszym [tzn. eleatom] wydawało się. że byt musi być jeden i nieruchomy. Próżnia bowiem nie istnieje, gdy zaś nie ma próżni osobnej, nie można się poruszać. Ani znów nie może nienic, to na pewno /ostała znacznie przyćmiona. To tłumaczy, dlaczego /. leucypa posiadamy, oprócz świadectw pośrednich, jeden tylko fragment zawierający jego wypowiedź z dzieła O rozumie.

² Demokryt urodził się w Abderze w 460 r. przed Chr., a w każdym razie około tej daty. Wynika to z ponownego przebadania wszystkich danych, które do nas dotarły, przez V. E. Alfieriego w cytowanym już. studium Per la cronologia della Scuola di Abdera: do tego studium odsyłamy czytelnika, który chciałby mieć pełną dokumentację w tej sprawie. W rodzinnej Abderze był uczniem Leucypa, a potem jego następcą w kierowaniu szkołą. Odbył długie podróże na Wschód, odwiedzając dla celów poznawczych Egipt, Azję Mniejszą i Persję, trwoniąc w ten sposób niemal zupełnie posiadłości (bardzo duże), jakie pozostawił mu w spadku ojciec. Zmarł w bardzo późnym wieku, kilkanaście lat po Sokratesie. Przypisuje mu się bardzo wiele pism, których wykaz można znaleźć w świadectwach zebranych u Dielsa-Kranza pod numerami A 31, A 32, a zwłaszcza A 33. Prawdopodobnie jednak zbiór tych dzieł, bardziej niż osobistą twórczość Demokryta, stanowił Corpus szkoły atomistów, do którego masiały zostać włączone także dzieła Leucypa, a - być może - również dzieła niektórych uczniów Demokryta. Demokryt był człowiekiem ogromej kultury. Bardzo trafnie pisze Zcller: «Demokryla, który przewyższył wszystkich wcześniejszych i współczesnych sobie filozofów ogromem wiedzy, większość z nich bystrością • ścisłością myśli, można uważać, ze względu na rzadkie połączenie tych dwóch przymiotów, za poprzednika Arystotelesa, który rzeczywiście często go cytuje, często "ykorzyslujc jego opinie i mówi o nim z wyraźnym respektem* (Zeller-Capizzi, s- 157).

¹ Por. Reale, Melisao, s. 18, 21,278 nn.

1

¹ O Lcucypic (Lcukipposic) mamy tak mało informacji, że - jak wiadomo -uważano nawet, żc można kwestionować jego historyczne istnienie (por. E. Kohde, Verhandl. d. 34 Philologemers., 1881, s. 64 nn. [- Rohde. KI. Sckrificn, 1901,1.1, s. 205

2

245 nn.J). Pomijając jednak te hiperkrytyczne ekscesy, które się już przeżyły (już Diels w pełni wymierzył sprawiedliwość absurdalnej tezie Rohdego w: Yerhandl. d. 35 Philologenvers., 1882, s. 96 nn.: w: *Rheinisches Museuni* 1887, s. 1 nn.; w: «Archiv ftlr Gcschichte der Philosophie», 1888, s. 274 nn.), pozostaje jednak obiektywna trudność nawet przybliżonego umieszczenia naszego filozofa w czasie. Można w sposób zasadny przypuszczać, że był nieco młodszy od Anaksagorasa, a zatem żył w tych samych latach co tmpedokles, albo był od niego trochę młodszy, jeżeli - jak podają świadectwa -mógł być uczniem Zenona i Melissosa (por. Diels-Kranz, 67 A 1, A 4, A 5, A 10). Musiał być kilkanaście lat starszy od swego ucznia Demokryta. Ponieważ zaś w sposób wystarczająco pewny wiemy, że Demokryt urodził się w 460 r. przed Chr., nie będzie zbyt ryzykowne przyjęcie lat 480-475 za przypuszczalną datę urodzin Leucypa. Niektórzy sądzą, i całkiem słusznie, że datę, kiedy Leucyp opuścił ojczysty Milet, należy umieścić w okresie rewolucji, która miała miejsce w 450-449 r. przed Chr. 7. Miletu udał się prawdopodobnie do Klei, a z Elei do Abdery, gdzie założył swoją szkołę; w 440 r. dwudziestoletniego Demokryta miał już. uczyć atomizmu, który się rozwijał i utrwalał dzięki współpracy nauczyciela z uczniem. Wiemy z pewnością, źe w 423 r. nauka l-eucypa była znana i rozpowszechniona, zważywszy na to. że Diogenes z Apollonii, który na pewno ulegał wpływom doktryny atomislyczncj. został w tym roku sparodiowany w Chmurach Arystofanesa. (Zob. na ten temat studium V. E. Alficri. Per la cronologia della Scuola di Abdera, opublikowane najpierw w Esmdios ku czci R. Mondołfo. Tucuman 1957. a obecnie w Atomos Idea. Longinę del concetto deWaromo nel pensiero greco. Firenzc 1953. s. 11 nn.). Lcucypowi można przypisać autorstwo dwu dzieł: Wielki porządek i O rozlanie. Wydaje się w każdym razie bardzo prawdopodobne, że dzieła Leucypa zostały włączone do dzieł ucznia, którego sława sprawiła, że postać mistrza, jeśli nie całkiem poszła w zapora-