1 (50)

III.

PROZA BIOGRAFICZNA

Biografistyka literacka jako specyficzna odmiana prozy historycznej ma swoje bogate dzieje.¹ Do tego typu piśmiennictwa chętnie sięgali wychowawcy, którzy doceniali magię autentycznego, nie wymyślonego modelu osobowego. Proza biograficzna ukazywała bowiem wzory dobrego postępowania bądź też odstręczające przykłady złego, wyzwalała w czytającym refleksję nad samym sobą i pomagała kształtować charakter, proponowała wreszcie określony ideał wychowawczy, ucieleśniający stanowisko pedagogiczne tych grup społecznych, które w danej epoce historycznej nadawały odpowiedni kierunek wychowaniu. Z uwagi na powyższe beletrystyka biograficzna zrosła się na trwałe z dziejami piśmiennictwa dla dzieci i młodzieży.

Aczkolwiek we współczesnych utworach biograficznych elementy biograficzne występują w niejednolitym nasileniu, można w nich jednak odnaleźć szereg cech charakterystycznych dla całej odmiany gatunkowej. Należy podkreślić, że w prozie biograficznej przedmiotem autorskiego opisu i podmiotem zdarzeń fabularnych są losy autentycznych postaci. Różna jest jednak forma literacka współczesnych biografii literackich. Niektóre z nich pisane są w formie bezpretensjonalnej gawędy lub opowieści przygodowej, inne — w sensie poznawczym Wartościowe, lecz literacko mniej atrakcyjne —-zawierają jedynie suchy materiał biograficzny. Wszystkie natomiast, tworzone dla określonej nauki moralnej, w sferze treści podporządkowane są wyraźnym celom dydaktycznym. W sensie warsztatu literackiego biografistyka literacka nie należała nigdy do prozy łatwej. Z jednej strony kłopotliwy byl

s m wybór bohatera jako wzorca osobowego, z drugiej zaś — gromadzenie r udającego się do beletryzacji materiału historycznego. Doniosłe pod względem wychowawczym treści historyczne nie zawsze stanowiły wdzięczny materiał do literackiego wizerunku portretowanej postaci. Trzeba było bowiem imiętać o adresacie i jego specyficznych zainteresowaniach. Powszechnie w-owiem wiadomo, że młody czytelnik sięga do literatury biograficznej wtedy, gdy prezentowany bohater jest uwikłany w sytuacje niezwykłe, niemal sensacyjne, jeśli autor potrafi umiejętnie wykorzystać materiał anegdotyczny c opisywanej postaci i nadać jej cechy głęboko ludzkie, a przy tym nieprzeciętne. Szarzyzna życia, ubóstwo psychologiczne, bezkonfliktowość nigdy me fascynowały wyobraźni młodego czytelnika.

Rozwój współczesnej prozy biograficznej dla dzieci i młodzieży, przeobrażenia tematyczne i formalne, jakie zaszły w tym podgatunku, omawia H. Skrobiszewska w pracy krytycznej Książki naszych dzieci..., w odrębnym podrozdziale pt. „Żywoty” i portrety k

Mimo iż biografistyka literacka dostarczała zawsze gotowych wzorów osobowych i służyła określonym celom wychowawczym, pierwsze lata powojenne nie przyniosły w tej gałęzi piśmiennictwa żadnych rewelacji. Dla jej rozwoju zabrakło sprzyjającego klimatu między innymi dlatego, iż zachodzącym po 1945 roku przeobrażeniom ustrojowym towarzyszyły ostre spory ideowe, które utrudniały wybór określonych wzorców osobowych. „Żywoty” literackie nastręczały przy tym wiele kłopotów interpretacyjnych. Nie dziw więc, że proza biograficzna zaczęła się rozwijać dopiero w latach późniejszych. Prezentowany w pierwszym pięcioleciu powojennym zestaw wzorów osobowych był niezwykle ubogi. Brak było literackich biografii pisarzy i uczonych, w skromnym zakresie portretowano wybitne postaci historyczne. Nie doczekały się jeszcze wówczas beletryzacji życiorysy działaczy ruchu rewolucyjnego i młodzieżowego.

W drugim pięcioleciu powojennym, gdy ,,[...] uczyniono z dydaktyzmu zasadę, nastąpiło gwałtowne osłabienie ambicji poszukiwania dróg trudnych, zabieg ilustrowania tez pedagogicznych i konstruowania wzorowych bohaterów stał się usankcjonowaną metodą”.^{2 3}

Sygnalizowane tu zjawisko wystąpiło w zasadzie w całej prozie drugiego pięciolecia powojennego. W beletrystyce biograficznej prezentowano wówczas głównie działaczy rewolucyjnych. Ten nurt tematyczny prozy biogra-

1

Por. A. Salska: Biografia. [W:] Materiały do „Słownika rodzajów literackich”. „Zagadnienia Rodzajów Literackich”. T. VII, z. 2(13). Łódź 1965; Cz. Kłak: Teoretyczne problemy powieści biograficznej. „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie. Nauki Humanistyczne” 1968 z. 3(5); M. Jasińska: Zagadnienia biografii literackiej. Warszawa 1970.

2

   H. Skrobiszewska: Książki naszych dzieci... Op. cit.

3

   K. Kuliczkowska: Drogi tematu współczesnego w prozie dla młodzieży 1945—1965. [W:] Kim jesteś, Kopciuszku... Op. cit., s. 17.