4 (56)

U część i. pojęcia i kategorie

W obs2arzc polityki najistotniejsze zmiany dotyczą:

1.    rosnącej roli państwa, które przejmuje nowe funkcje w regulowaniu i koordynowaniu produkcji, redystrybuowaniu zasobów, ochronie suwerenności gospodarczej i stymulowaniu ekspansji na obce rynki,

2.    rozprzestrzeniania się rządów prawa obowiązującego zarówno państwo, jak i obywateli,

3.    poszerzenia kategorii obywatelstwa, co daje szerszym kategoriom społecznym prawa polityczne i obywatelskie,

4.    rozprzestrzeniania się racjonalnej, bezosobowej organizacji biurokratycznej, jako do. , minującego we wszystkich obszarach życia społecznego systemu zarządzania i admi-! nisirowania.

Pojęcie organizacji biurokratycznej zawdzięczamy Maxowi Weberowi, który zbudował jej typ idealny, obejmujący następujące cechy: (1) określone, regulowane prawem komp-. tencje urzędów, (2) hierarchia urzędów ze zróżnicowanymi prerogatywami i władzą, (3) ustalone kryteria i zasady mianowania oraz awansu, (4) wykształcenie fachowe lub odpowiednie doświadczenie jako podstawa zatrudnienia, (5) praca biurowa na pełnym etacie z ustalonym z góry wynagrodzeniem, (6) rozdzielenie stanowiska urzędowego i zmieniają, cych się piastujących je osób, które nic są właścicielami „środków administrowania", (7) pisemna forma wszelkich czynności, co jest niezbędnym warunkiem kontroli urzędników i ich odpowiedzialności, (8) bezosobowość procedur, „oddzielenie miłości, nienawiści i każdego czysto osobistego, w szczególności irracjonalnego i nieobliczalnego, uczucia od wy. pełniania obowiązków urzędowych" (Weber, 1954: 351).

W obszarze kultury' mamy do czynienia z czterema ważnymi zjawiskami:

1.    sekularyzacją, malejącą wagą magicznych i religijnych wierzeń, mitów, wartości i norm oraz ich zastąpieniem przez idee i reguły legitymizowane przez rozum i pochodzące „z tego świata”, „ziemskie" czynniki,

2.    centralną rolą nauki, mającą zapewniać dostęp do prawdziwej wiedzy, która z kolei może być wykorzystywana w technice i produkcji,

3.    demokratyzacją edukacji, obejmującej spore segmenty populacji na coraz wyższym poziomic,

4.    pojawieniem się kultury masowej z wytworami estetycznymi, literackimi, artystycznymi, które przekształcają się w powszechnie dostępne na rynku towary i odwołują się do niewyrafinowanych gustów.

Wreszcie w obszarze życia codziennego obserwuje się:

1.    wyraźne rozszerzenie sfery pracy i jej oddzielenie od życia rodzinnego,

2.    rosnącą prywatyzację rodziny i jej coraz większą izolację od społecznej kontroli wspólnoty lub całego społeczeństwa,

3.    rozdzielenie czasu pracy i czasu wolnego, z rosnącym zakresem tego drugiego,

4.    dominujące w życiu codziennym nastawienie na nabywanie i konsumowanie dóbr, które przybiera nie tylko utylitarną, ale również ważną funkcję symboliczną („ostentacyjna konsumpcja”, „robienie zakupów” satysfakcjonujące samo w sobie jako działanie niezależne od realnej potrzeby zakupu).

Ta lista, i tak już długa, nic jest z pewnością kompletna. Daje nam jednak pewne pojęcie właściwościach społeczeństwa określanego jako nowoczesne oraz charakterystycznych • echach życia, jakie prowadzą ludzie w nim żyjący.

Osobowość nowoczesna

Waninki charakterystyczne dla nowoczesności w oczywisty sposób wywarły wpływ na osobowość człowieka. Mówimy o „kosztach ludzkich wynikających z oddziaływania zespołu zjawisk, takich jak: urbanizacja, industrializacja, mobilność społeczna czy komunikacja masowa (Inkelcs, 1976: 321). Istnieją również pewne predyspozycje osobowościowe, które wydają się wstępnym warunkiem pełnego rozwoju nowoczesności. „Efektywne funkcjonowanie społeczeństwa nowoczesnego wymaga, aby obywatele posiadali określone przymioty, postawy, wartości, nawyki i predyspozycje” (Inkeles, 1976: 321). Tak więc zachodzi wzajemna interakcja między poziomami instytucjonalnym i organizacyjnym a poziomem osobowości. Niektórzy autorzy próbowali opisać syndrom osobowości powiązanej w charakterystyczny sposób z nowoczesnością, mówiąc o: „mentalności nowoczesnej" (Bellah, 1968) lub „syndromie osobowości nowoczesnej” (Inkeles, 1976). Klasyczne badania w tej dziedzinie były prowadzone w latach siedemdziesiątych pod auspicjami Harwardzkiego Projektu Badawczego nad Społecznymi i Kulturowymi Aspektami Rozwoju (Harvard Project on the Social and Cultural Aspeets of Development). Badania porównawcze sześciu państw rozwijających się (Argentyn)', Chile, Indii, Izraela, Nigerii i Pakistanu) doprowadziły autorów do zbudowania analitycznego syndromu osobowości nowoczesnej, będącego zbiorem następujących cech:

1.    Gotowość na nowe doświadczenia, otwartość na innowacje i zmianę. Może się to przejawiać na różne sposoby: w „gotowości zastosowania nowego leku lub środka czystości, użycia nowego gatunku nasion lub zastosowania nowego nawozu, podróżowania nowym środkiem transportu lub sięgnięcia po nowe źródła informacji, zaakceptowania nowej formy ceremonii ślubnej lub wybrania nowego typu kształcenia dla dziecka” (Inkeles. 1976: 327).

2.    Gotowość do wyrabiania sobie i posiadania opinii na wiele różnych tematów szerszej, publicznej natury, szukania dowodów wspierających opinie, dostrzegania różnorodności istniejących poglądów, a nawet pozytywnego oceniania tej różnorodności. „Człowiek nowoczesny jest zdolny uznać różnorodność opinii: nic odczuwa potrzeby gwałtownego zaprzeczania różnicom zc strachu, że wprowadzą one zamęt w jego własny obraz świata. Nie będzie też raczej formułował i bronił swoich opinii w autokratyczny lub hierarchiczny sposób" (Inkeles, 1976: 328).

3.    Szczególna orientacja wobec czasu: nastawienie raczej na teraźniejszość i przyszłość niż na przeszłość, przestrzeganie harmonogramów, punktualność.

4.    Skuteczność, „przekonanie człowieka nowoczesnego o jego zdolności, pojedynczo lub wspólnie z innymi, do organizowania swojego życia, radzenia sobie z wyzwaniami, jakie ono przynosi" (Inkeles, 1976: 329). W szczególności odnosi się to do możliwości opanowywania środowiska naturalnego, ale również możliwości panowania nad problemami (politycznymi, ekonomicznymi etc.) powstającymi w życiu społecznym.

5.    Planowanie, czyli antycypowanie i organizowanie przyszłych działań zorientowanych na zakładane cele, zarówno w dziedzinie publicznej, jak i prywatnej.

6.    Ufność w regularność i przewidywalność życia społecznego (reguł gospodarczych, warunków handlu, polityki rządu), pozwalające na kalkulowanie działań.