CCF20091123005

64 Franciszek Sztabiński

leży przygotować sześć wersji kwestionariusza („I”: A - B - C; „II”: A - C - B; „III”: B -C - A; „IV”: B - A - C; „V”: C - B - A oraz „VI”: C - A - B). Jest oczywiste, iż na formularzu doboru (karcie realizacji) musi zostać wskazana wersja kwestionariusza, na podstawie której należy zrealizować wywiad z danym respondentem (np. kwestionariusz „I”, „II”, „III” itd.).

Niekiedy, aby nie drukować kilku wersji kwestionariuszy a tylko jedną, stosuje się tzw. rotację modułów. Zasady rotacji modułów są identyczne jak wersjonowania kwestionariuszy, przy czym kolejność zadawania poszczególnych modułów określa się w formularzu doboru (karcie realizacji). Jeśli rotacja dotyczy dwóch modułów, to zasada może być bardzo prosta: pierwszemu respondentowi zadajemy najpierw pytania moflulu A, a następnie modułu B; drugiemu - w odwrotnej kolejności - najpierw B, potem A, trzeciemu A, a następnie B itd. Jeśli ratowana ma być większa liczba modułów, ich kolejność określona jest w odniesieniu do każdego badanego przypadku z osobna. Przykładowo, w formularzu doboru (lub karcie realizacji) wskazuje się, iż danemu respondentowi (np. nr 05-010) moduły należy zadawać w kolejności: A - B - C, natomiast innemu respondentowi (np. nr 05-011) w kolejności: B - C - A itd.

Rotacja modułów niweluje tzw. efekt porządku, który polega na wpływie kolejności ich zadawania na uzyskiwane odpowiedzi. Przykładowo, ze względu na ..efekt porzad-ku” może się zdarzyć, iż odpowiedzi tych samych respondentów na te same pytania będą się różniły, w zależności od tego, czy zamieszczone będą one w końcowej części kwestionariusza czy na jego początku. Rotacja nie likwiduje oczywiście tego efektu, lecz minimalizuje prawdopodobieństwo wystąpienia błędu systematycznego, który polega na jednokierunkowym wypaczeniu wyniku badania spowodowanym kolejnością zadawanych pytań.

Stąd też jest niezwykle ważne, aby w trakcie wywiadu ściśle przestrzegać zasad rotacji określonych w formularzach doboru (kartach realizacji). Zgodność wersji kwestionariusza lub kolejność realizacji modułów jest kryterium oceny pracy ankietera: wywiad zrealizowany w niewłaściwej wersji traktuje się jako wywiad niezrealizowany (za który ankieter nie otrzymuje oczywiście wynagrodzenia). Jest oczywiste, iż zarów no w' przypadku wersjonowania kwestionariuszy, jak i rotacji modułów, każdemu respondentowi zadaje się te same pytania (moduły).

Drugą stalą częścią kwestionariusza jest tzw, metryczka, a więc zestaw pytań o podstawowe cechy społeczno-demograficzne respondenta (ewentualnie współmałżonka lub innych członków' gospodarstwa domowego) oraz pytań dotyczących gospodarstwa domowego, np.: o dochody, wyposażenie gospodarstwa domowego w sprzęt (zob. rozdział 14). Ich zestaw wyznaczony jest przez plan analiz zebranego w badaniach materiału. Dlatego też jakiekolwiek braki w tej części kwestionariusza powodują, że nie jest możliwa analiza odpowiedzi według np. wieku respondenta, jego wykształcenia itd. Pytania te są zatem niezwykle ważne. Zastanawia zatem fakt, że mimo iż znajdują się one w każdym kwestionariuszu (aczkolwiek w różnym brzmieniu), w tej właśnie części kwestionariusza ankieterzy popełniają najwięcej błędów. Być może wynika to właśnie z tego, że ankieterzy uważają je za „łatwe”, a co więcej - ponieważ zazwyczaj zamieszczone są w końcowej części kwestionariusza - w opinii ankieterów uchodzą za „mniej ważne” (z pewnością należy uwzględnić także fakt, iż w końcowej fazie wywiadu zarówno respondent, jak i ankieter mogą być zmęczeni).

Biorąc pod uwagę powyższe względy, a dodatkowo to, że dla niektórych respondentów część pytań „metryczkowych” może być drażliwa, dla innych zaś „bezzasadna”, przechodząc do tego bloku pytań, należy wyjaśnić celowość ich zadawania. Stąd też, w kwestionariuszu zazwyczaj znajduje się tzw. wprowadzenie do metryczki, które bezwzględnie winno być respondentom odczytane. W ten sposób możemy uniknąć kłopotliwych pytań typu „po co mnie Pan o to pyta?”, „co to ma wspólnego z tematyką rozmowy” itp.

Ostatnią częścią kwestionariusza jest tzw. cześć ewidencyjna (tzw. Ankieta do ankietera lub Aneks). Zawiera ona informacje dotyczące: identyfikatora (numeru respondenta), daty realizacji wywiadu, długości jego trwania, udziału osób trzecich w wywiadzie itp. Jest to zamieszczona na końcu, ale wcale nie najmniej ważna część kwestionariusza. Waga jej wynika między innymi z tego, że zapis ankietera w tej części stanowi zazwyczaj podstawę nieterenowej kontroli (służy do sprawdzenia rzetelności pracy ankietera, np. realizacji wywiadu we właściwym dniu --zob. rozdział 25). Informacje zawarte w tej części służą także do analiz metodologicznych, mających na celu nie tylko ocenę wartości materiałów, ale także określenie efektywności pracy ankieterskiej i w konsekwencji jej optymalizacji. Analizy te mają zatem istotne znaczenie z punktu widzenia pracy ankieterów: wskazują np„ w jakie dni tygodnia i w jakich godzinach istnieje największe prawdopodobieństwo realizacji wywiadu, w zależności oczywiście od cech respondenta. Tymczasem, jak wskazują wyniki specjalnych badań metodologicznych, ankieterzy zupełnie lekceważą informacje zawarte w części ewidencyjnej kwestionariusza i wpisują je z dużym przybliżeniem. Przykładowo, różnice między faktyczną i zapisaną przez ankietera datą realizacji wywiadu mogą się wahać od 1 do 19 dni; różnice długości wywiadu mogą sięgać nawet 130 min (ponad 2 godziny). W efekcie, we wspomnianych badaniach tylko w niespełna 5% przypadków wszystkie zapisy ankieterów w „Aneksie” były zgodne z faktycznymi (w pozostałych 95% przypadków wystąpiła przynajmniej jedna niezgodność - zob. rozdział 15).

Struktura logiczna. Zamieszczone w poszczególnych modułach kwestionariusza pytania łączą również określone związki logiczne. Chodzi tutaj przede wszystkim o relacje nadrzędności - podrzędności między pytaniami. Niektóre z pytań w kwestionariuszu są bowiem ogólne, inne mają charakter szczegółowy (np. pytanie o ogólną ocenę sytuacji w kraju oraz pytania o ocenę sytuacji politycznej, sytuacji gospodarczej oraz społecznej). Ze względu na to, że kolejność zadawania takich pytań (tzn. „od ogółu do szczegółu” oraz „od szczegółu do ogółu’’) ma wpływ na uzyskiwane odpowiedzi, jakiekolwiek zmiany w procedurze są absolutnie niedopuszczalne.

Innym przykładem związków logicznych są relacje między pytaniami o znajomość spontaniczną i wspomaganą marek określonych produktów oraz ich reklam. Jest oczywiste, iż pytanie o spontaniczną znajomość marek (pytanie, w którym nie zapoznajemy respondenta z listą marek) nie może następować po pytaniu „wspomaganym” (pytanie, w którym prezentujemy marki na karcie respondenta). Ale jednocześnie, pytanie „wspomagane” o znajomość marek nie może poprzedzać pytania o spontaniczną znajomość reklam. Podobnie jak poprzednio, jakakolwiek zmiana kolejności tych pytań i procedury ich zadawania w sposób znaczący wpływa na uzyskany wynik.

Podobny efekt wystąpi w przypadku tzw. pionowego i poziomego zadawania pytań tabelarycznych (zob. rozdział 12). Inne bowiem wyniki uzyskamy, pytając najpierw