CCF20091123009

74 Franciszek Sztabiński

6.4 Inne materiały badawcze

Inne materiały badawcze (tzw. dodatkowe), takie jak informacje o instytucie, formularze lub listy adresowe, związane są nie tyle z problematyka poruszaną w pytaniach, ile z procedura realizacji badania. Z jednej strony ułatwiają one pracę ankieterowi, a drugiej stanowią dodatkowy element standaryzacji warunków badania i procedury badawczej. Wśród najczęściej stosowanych przez różne instytuty badawcze materiałów towarzyszących wymienić należy przede wszystkim.

•    Formularz doboru respondenta (karta realizacji badania lub lista adresowa). Zawartość tego dokumentu jest uzależniona od rodzaju próby, na której jest realizowane ba-

L danie, zazwyczaj jednak zawdera on następujące elementy: identyfikator (nazwa) ba-xlania; numer respondenta: podstawowe informacje charakteryzujące osobę, z którą należy zrealizować wywiad, tzn. dane osobowe (imię, nazwisko i adres wylosowanej osoby), dane adresowe (adres wylosowanej osoby lub „punktu startowego”, od którego należy rozpocząć poszukiwanie odpowiedniego respondenta) lub cechy społeczno-demograficzne dobieranej osoby oraz termin i rezultat wizyty ankietera pod wska-zanym/dobranym adresem (zob. rozdział 7). Niekiedy formularz ten jest bardziej rozbudowany i towarzyszy mu tzw. Raport z Pracy Ankietera, w którym odnotowntje się termin i rezultat wszystkich podjętych prób kontaktu z wylosowaną osobą

•    List zapowiedni (karta pocztowca), informujący respondenta o badaniu, jego tematyce i celu oraz określający termin realizacji badania (jego celem jest między innymi rozproszenie obaw respondenta i zachęcenie go do udziału w badaniu). Zawiera on także informacje dotyczące możliwości bezpośredniego kontaktu z instytutem badawczym. Do listu dołączona może być tzw'. karta zgody, która jest wstępną deklaracją zgody lub odmowy respondenta udziału w^r badaniu. Jeśli respondent nie wyraża zgody na udział w badaniu, odsyła właściwą wersję karty (.NIE ZGADZAM SIĘ NA UDZIAŁ W BADANIU”); jeśli natomiast zgadza się na wywdad, drugą część karty („ZGADZAM SIĘ NA UDZIAŁ W BADANIU”) zwraca ankieterowi. Listy (wraz z „kartami zgody”) zazwyczaj wysyła się „centralnie” z siedziby instytutu (rzadziej przekazuje się je do wysłania koordynatorom). Niekiedy jednak procedura badania przewiduje, iż list ten nie jest wysyłany, lecz wręczany respondentowi przez ankietera. Uzależnione jest to przede wszystkim od rodzaju próby: przykładowo, w przypadku próby udziałowej wysłanie listu jest niemożliwe. Podobnie jest w sytuacji doboru respondenta dodatkowego metodą „ustalonej ścieżki”. W takich przypadkach „substytutem” listu zapowiedniego jest ulotka informacyjna o instytucie badawczym (zob. poniżej). List zapowićdni z pewmością ułatwia ankieterowi pierwszy kontakt z respondentem („wejście”) i uzyskanie zgody na wywiad (zob. rozdział 9). Należy pamiętać jednak o dwóch podstawowych sprawach. Po pierwsze, list zapowiedni nie zastępuje poprawnej aranżacji wstępnej wywiadu. Nie można zatem rozpoczynać rozmowy od słów: .Jestem ankieterem i przychodzą w związku z listem, który P. dostał z instytutu....”. Może się bowiem zdarzyć, iż list zapowiedzi nie dotarł do respondenta i po takim „wstępie” ankieter jawd się respondentowi jako osoba mało wiarygodna i z pewnością będzie miał problemy z uzyskaniem zgody na wywiad. Dlatego też, każdy ankieter winien mieć kilka egzemplarzy listu zapowiedniego, aby w takiej sytuacji mógł osobiście w'ręczyć go respondentowi. Druga sprawa, nie mniej istotna, to znajomość treści listu. W trakcie wstępnej rozmowy respondenci (nawet ci, którzy otrzymali wcześniej list zapowiedzi) mogą zadawać wiele pytań dotyczących badania, sposobu losowania osób itd. Ankieter musi umieć na nie odpowiedzieć, a jego odpowiedzi muszą być zgodne z informacjami zawartymi w liście. I znowu, jeśli tak nie jest, ankieter jawi się respondentowi jako osoba mało wiarygodna, niekompetentna oraz nieprofesjonalna, co z pewnością nie wpłynie pozytywnie na atmosferę wywiadu i uzyskane informacje

•    Ulotki lub foldery zawierające podstawowe informację o instytucie badawczym. Z jednej strony są one wypełnieniem wymogów stawianych w ustawie o ochronie danych osobowych, z drugiej zaś prezentują instytut oraz czynią go wiarygodnym, a także samego ankietera (tego typu ulotki zawierają bowiem nie tylko podstawowe informacje o instytucie, ale również telefon do działu realizacji lub „infolinii” instytutu). Jest to bardzo istotny element narzędzia, w przypadku gdy nie są wysyłane do respondentów- listy zapowiednie, stąd też bezwzględnie należy tego typu ulotki wręczać respondentom (obowiązkiem koordynatora jest, aby każdy ankieter miał odpowiednią liczbę tych materiałów')

•    Formularz zgody na udział w badaniu. W niektórych badaniach (np. epidemiologicznych, w przypadku których zakłada się późniejszy kontakt w celu realizacji części „medycznej” - np. pobrania krwi - lub badaniach prowadzonych w szkołach, w-śród dzieci), ankieter ma obowiązek uzyskania od respondenta, jego rodziców lub opiekunów, pisemnej zgody na udział w nich. Związane jest to nie tylko z wymogami określonymi w ustawie o ochronie danych osobowych, ale także ustaleniami zawartymi w kodeksie cywilnym (ponieważ osoby niepełnoletnie nie mają zdolności prawmej, na ich udział w badaniach muszą wyrazić zgodę rodzice/opiekunowie, przy czym nie może to być zgoda domniemana - brak sprzeciwat). Tego typu formularze przygotowuje się zazwyczaj w dwóch egzemplarzach: na jednym respondent wpisuje swoje dane i podpisuje się (egzemplarz ten zabiera ankieter), na drugim ankieter wpisuje swoje dane personalne (także numer telefonu) i pozostawia respondentowi

•    Oświadczenie o zgodzie respondenta na przetwarzanie (przechowywanie) jego danych osobowych. Tego typu oświadczenie, o podpisanie którego ankieter prosi respondenta, niezbędne jest wyłącznie w przypadku, gdy planowane jest powtórne wykorzystanie danych respondenta przy realizacji następnych (innych) badań. Obowiązek uzyskania takiej zgody nakłada na instytut wspomniana ustawa o ochronie danych osobowych, ale zasadniczo ma on zastosowanie wyłącznie w przypadku badań panelowych (w których po określonym czasie powtórnie docieramy do tego samego respondenta)

•List z podziękowaniem za udział w badaniach lub drobna gratyfikacja (np. kupony, losy na loterię, długopisy, pamiątkowe znaczki itp.). W standardowych badaniach gratyfikacji rzeczowych lub finansowych zazwyczaj jednak się nie stosuje. Uzasadnione jest to tym, iż „nagradzając” lub „płacąc”, istnieje bardzo duże niebezpieczeństwo uzyskiwania odpowiedzi, które w wyobrażeniu respondenta są pożądane, oczekiwane przez ankietera czy instytut badawczy, a więc odpowiedzi obarczonych błędem (respondent może bowiem postrzegać gratyfikację w kategoriach wynagrodzenia za „poprawne” odpowiedzi). Co więcej, dla niektórych respondentów gratyfikacja finansowa może być co najmniej krępująca, ponieważ, jak twierdzą, wyrażają zgodę na roz-mow-ę „nie dla tych kilku złotych” czy żeby „coś dostać”, ale dlatego, że „chcą i widzą