CCF20091123001

56 Franciszek Sztabiński

nicze - stymulujące (np. karty respondenta, winiety), ale także listy zapowiednie informujące respondentów o badaniu, formularze doboru (lub listy adresowe) oraz inne materiały dodatkowe. Prawidłowe przeprowadzenie wywiadu nie jest możliwe bez znajomości nie tylko kwestionariusza, ale i wszystkich pozostałych elementów narzędzia. Przykładowo, jeśli wywiad zostanie poprawnie przeprowadzony, ale z błędnie dobranym respondentem, to i tak jest on bezwartościowy. Podobnie, jeśli ankieter nie będzie znal treści listu zapowiedniego i w trakcie aranżacji przekaże inne informacje niż zawarte w liście, to jest mało prawdopodobne, aby respondent wyraził zgodę na wywiad (ponieważ ankieter będzie dla niego mało wiarygodny). Stąd też znajomość wszystkich materiałów do badania jest warunkiem w pełni poprawnej realizacji wywiadu i nie jest to wymóg czysto formalny. Jednocześnie, podane powyżej dwa przykłady (konieczność¹¹ znajomości instrukcji doboru respondenta oraz listu zapowiedniego) świadczą o tym, że nie ma materiałów „ważniejszych” lub mniej „ważnych”.

Narzędzie badawcze powstaje w rezultacie długotrwałego procesu przygotowania badania (jest to tzw. faza preparacyjna badania lub konceptualizacja). Poszczególne jego elementy, jak i sama procedura badania są starannie przemyślane i stanowią wypadkową:

•    zapotrzebowania informacyjnego (a więc tego, czego chcemy się dowiedzieć z badania)

•    możliwości udzielenia odpowiedzi przez respondentów (jeśli pytania są zbyt skomplikowane, respondenci mogą mieć trudności z udzieleniem na nie odpowiedzi)

•    możliwości ankietera realizującego wywiad (jeśli wywiad jest bardzo trudny, niektórzy z ankieterów mogą mieć kłopoty z jego poprawną realizacją).

Narzędzie badawcze nie jest zatem zbiorem przypadkowych elementów, lecz przygotowanym, zgodnie z pewną koncepcją, „instrumentem pomiaru” określonych problemów' lub zjawisk. W przypadku bardziej złożonych projektów poprawność przygotowania całego narzędzia (nie tylko kwestionariusza) oraz założonej procedury badania sprawdzana jest w specjalnych badaniach metodologicznych, tzw. badaniach pilotażowych. Nie można zatem dowolnie zmieniać zaplanowanej procedury badania czy też „modyfikować” przygotowanych narzędzi badawczych.

Poniżej zostaną omówione poszczególne elementy narzędzia badawczego, a więc przede wszystkim:

•    kwestionariusz wywiadu (ze szczególnym uwzględnieniem rodzajów pytań i jego struktury)

»instrukcja do kwestionariusza » materiały pomocnicze (stymulujące) oraz,

•    inne materiały (tzwt dodatkowe) wykorzystywane w badaniu.

6.1 Kwestionariusz wywiadu

Kwestionariusz wywiadu jest formularzem, w którym wydrukowane są pytania przeznaczone do dosłownego odczytania respondentowi przez ankietera w określonej kolejności. Przy poszczególnych pytaniach pozostawione jest miejsce na zapis odpowiedzi respondenta lub odpowiedzi te są zamieszczone pod pytaniami w formie gotowych wariantów. Przy pytaniach może być także wdrukowana specjalna instrukcja dla ankietera, określająca sposób zadawania pytania lub zapisu odpowiedzi respondenta. W badaniach ankietowych kwestionariusz określa więc kolejność i brzmienie zadawanych pytań. W ten sposób uzyskujemy, jak wspomniano, ujednolicone - zestandaryzo-wane - materiały, które mogą być opracowywane w sposób statystyczny.

W przypadku niektórych badań, ze względu na fakt, iż respondentami mogą być wyłącznie osoby, które spełniają określone warunki (np. są użytkownikami produktu będącego przedmiotem badania lub odpowiadają specyficznym kryteriom społeczno-demograficznym), w kwestionariuszu zamieszcza się pytania selekcjonujące (tzw. scree-ner). Pytania te są zadawane respondentowi przed przystąpieniem do realizacji wywiadu zasadniczego. Mają one na celu ustalenie, czy dana osoba kwalifikuje się do grupy badanych. Pytania takie zamieszcza się na początku kwestionariusza bądź są one wydrukowane jako osobne formularze. Sformułowane w nich kryteria udziału w badaniu muszą być drobiazgowo respektowane. Ich ..naciąganie" do wymaganej kategorii (np. w przypadku wykształcenia respondenta) prowadzi do zaburzenia wyników badania. Stąd też wypełnianie owych kryteriów udziału w badaniu przez respondenta jest przedmiotem szczególnie wnikliwiej kontroli.

Zazwyczaj ankieterzy pracujący przy realizacji danego projektu prcwadzą wywiady w oparciu o identyczny dla wszystkich badanych kwestionariusz. Niemniej, w' przypadku tzw. wersjonowania narzędzia, kwestionariuszy może być kilka, jednakże ich zawartość tematyczna jest identyczna, a tylko poszczególne moduły są zadawane w innej kolejności (zob. poniżej). Zdarza się jednak, iż w ramach jednego badania mamy do czynienia z kilkoma różnymi - ze względu na zawartość - kwestionariuszami. Sa to tzw, wa: rianty kwestionariusza. Jest tak w przypadku realizacji większych projektów badaw'-czych, na które składa się „kilka” powiązanych ze sobą badań. Przykładowa, jeśli chcemy badać matki dzieci w wieku do lat 10 jako potencjalnych nabywców' określonych produktów, to jest oczywiste, iż nie możemy tego robić za pomocą jednego kwestionariusza. Zupełnie inne są bowiem potrzeby i oczekiwania matek, które mają noworodki i niemowlaki, inne tych, które mają dzieci 2-3-letnie, jeszcze inne zaś, jeśli dziecko jest w' wieku przedszkolnym, a później szkolnym. W przypadku tego typu projektów przygotowanie jednego/kwestionariusza jest nieuzasadnione. Opracow uje się w'tedy kilka różnych wariantów kwestionariusza, których zawartość jest dostosowana do problemów respondentek posiadających dziecko w- określonym wieku. Towarzyszyć im muszą, co oczywiste, specyficzne instrukcje oraz różne warianty materiałów pomocniczych. Idąc w teren, ankieter musi być przygotowany do pracy z każdym spośród kilku wariantów kwestionariusza.

W wielu badaniach zasadniczemu kwestionariuszowi towarzyszą dodatkowe formularze, takie jak ankiety, testy lub dzienniczki do samodzielnego wypełnienia przez respondenta. Materiały te są wyręczane respondentowi podczas trwania wywiadu lub po jego zakończeniu, z prośbą o udzielenie odpowiedzi na zawarte w nich pytania. Sposób ich „administrowania”, a więc moment wręczenia respondentowi ankiety, sposób aranżacji sytuacji oraz zakres udzielanych wyjaśnień określa szczegółowo instrukcja do badania.

Ankiety do samodzielnego wypełnienia stosuje się zazwyczaj wtedy, gdy pytania dotyczą spraw bardzo osobistych lub intymnychjnp. życia seksualnego, stosowanych