CCF20091123004

62 Franciszek Sztabiński

Przykład 6.6

Pyt. 03- Proszę powiedzieć, dlaczego nie jada P. jogurtów? (zapisać dosłownie odpowiedź respondenta).

W przypadku pytań otwartych instrukcja może nie tylko wskazywać konieczność „dopytywania” (zadawania dodatkowych pytań typu: „co jeszcze?”) lub sondowania i ukierunkować sposób pogłębiania odpowiedzi respondenta, ale także - wprost •przeciwnie - poprzez instrukcję zapisu typu: „zapisać dosłownie pierwszą odpo-*Więdź respondenta”, wręcz „zakazać” sondowania czy dopytywania. Instrukcja do pytania nie tylko określa, „co” należy odczytać, bądź czego nie należy, ale może także precyzować sposób, w jaki należy odczytać dane pytanie (np. „odczytywać powoli, akcentując zaznaczone słowa”), w jakim brzmieniu powinno zostać odczytane pytanie (np. ..osoby, które aktualnie nie pracują, pytać o zawód ostatnio wykonywany, stosując czas przeszły”), a także przykładowa czas prezentacji reklamy, zdjęcia czy opakowania produktu.

Instrukcje zawarte przy pytaniach są zatem kolejnym elementem standaryzującym procedurę wywiadu, a jej przestrzeganie warunkuje rzetelność ostatecznego wyniku badania. Jest oczywiste, iż nawet w przypadku formalnie podobnych pytań (np. pytania otwarte) może się zdarzyć, iż instrukcje szczegółowe mogą być odmienne. Musimy jednak mieć świadomość, iż struktura pytania w znacznym stopniu wyznacza sposób jego zadawania i zapisu odpowiedzi. Innymi słowy - znownt upraszczając - można powiedzieć, że wiedząc, jakie pytanie mamy zadać, wiemy, w jaki sposób należy je zadać.

Można zatem powiedzieć, iż wiedza ankieterów' na temat rodzajów' pytań w kwestionariuszu (ze względu na ich przedmiot i formalną strukturę) może w znacznym stopniu ułatwić ich pracę, a z pewnością przyczynić się do uzyskiwania informacji w sposób zgodny z założoną procedurą.

6.1.2 Struktura kwestionariusza

Podobnie jak kwestionariusz wywiadu nie jest zbiorem przypadkowych pytań, tak samo kolejność pytań w kwestionariuszu nie jest przypadkowa. Są one ułożone według określonego „klucza" i stąd można mówić o strukturze kwestionariusza. Porządek ten uzależniony jest od:

•    tematyki pytań

•    logicznych związków między pytaniami oraz

•    psychologicznej dynamiki wywiadu.

Stąd też często mówń się o tematycznej, logicznej i psychologicznej strukturze kwestionariusza. Poniżej w sposób skrótowy zostaną omówione poszczególne aspekty struktury kwestionariusza i wskazane wynikające z nich dyrektywy, przydatne w pracy ankietera.

Struktura tematyczna. Tematyczny układ kwestionariusza określa kolejność poruszanych tematów, tzn. kolejność bloków pytań (modułów). W poszczególnych badaniach bloki te mogą mniej lub bardziej różnić się między sobą. Ogólnie jednak, praktycznie w każdym kwestionariuszu można wyróżnić trzy podstawowe jego części: cześć zasadnicza (merytoryczna), tzw. metryczkę oraz część ewidencyjną.

Część .merytoryczna” kwestionariusza tworzą pytania, które są bezpośrednio związane z problemem badania i iet>o przedmiotem. Przykładowo, jeśli kwestionariusz wywiadu dotyczy przetworów mlecznych, to w kwestionariuszu znajdą się pytania zgrupowane w moduły tematyczne, dotyczące: jogurtów, kefirów, serków homogenizowanych itp. W ramach każdego modułu (np. dotyczącego jogurtów), znajdą się bloki pytań dotyczące znajomości marek i reklam jogurtów, częstotliwości ich spożywania itp. Oczywiście można sobie wyobrazić kwestionariusz, w którym pytania zostałyby pogrupowane według podobieństwa formalnego, a więc np. najpierw pojawią się pytania o znajomość marek jogurtów, kefirów, serków homogenizowanych, potem znajomość reklam marek jogurtów, kefirów, serków homogenizowanych, następnie spożywania jogurtów, kefirów, serków homogenizowanych itd. Taki układ pytań byłby jednak sprzeczny z „potoczną" logiką i byl trudny i męczący dla respondentów, ponieważ wymagałby od nich każdorazowo „skakania” lub „przestawiania się” z myślenia o jogurtach na kefiry czy serki. Taki układ pytań byłby również trudny i męczący dla ankietera. Powyższy przykład obrazuje, iż kolejność pytań nie jest przypadkowa i w trakcie wywiadu nie mogą być one dowolnie „przestawiane”, s

Często kwestionariusz wywiadu jest jednak wielotematyczny, co oznacza, że mogą się w nim znaleźć bloki pytań zupełnie ze sobą niepowiązane (np. obok pytań dotyczących przetworów mlecznych, pytania o gumy do żucia, papierosy itp.). W takim przypadku w kwestionariuszu zamieszczone zostają tzw. łagodne przejścia lub wprowadzenia do kolejnych modułów, a więc tekst informujący respondenta, iż zakończyliśmy rozmowę na jeden temat (np. jogurtów), a obecnie będziemy rozmawiali na inny (np. gumy do żucia).

Przykład 6.7

„Do tej pory rozmawialiśmy o różnego rodzaju produktach mlecznych. Dziękuję P. bardzo za odpowiedzi. Teraz z kolei chciałbym z P. porozmawiać na temat różnych

rodzajów'

żucia”.

Niektórzy ankieterzy mają tendencję do pomijania i nieodczytywania tego typu wprowadzeń, uznając, iż jest to „strata czasu” i „zbędne przedłużanie wywiadu”. Tak jednak nie jest, ponieważ wspomniane „wprowadzenia” pozwalają uniknąć sytuacji, w której respondent w trakcie wywiadu w pewnym momencie stwierdza przykładowo: „... a to Panu chodzi o gumę do żucia, a nie o jogurty”.

W przypadku kwestionariuszy wielotematycznych (tzw. omnibusy) procedura badania zakłada niekiedy różną kolejność zadawania poszczególnych modułów (tzw. rotacja). W takiej sytuacji kolejność zadawanych modułów' niejako „wymusza się” poprzez wersjonowanie kwestionariuszy. Polega ono na przygotowaniu dwóch lub więcej wersji kwestionariusza, w których moduły wydrukowane są już w odpowiedniej kolejności. I tak, jeśli ratowane mają być dwa moduły (A i B), przygotowujemy dwie wersje kwestionariusza (A - B i B - A). Jeśli ratowane mają być trzy moduły (A, B i C) - na-