CCF20091123002

58 Franciszek Sztabiński

środków antykoncepcyjnych lub zagadnień silnie związanych z samooceną, np. czy respondent uważa się za osobę inteligentną). Zadawanie tych pytań przez ankietera mogłoby prowadzić do zniekształceń uzyskiwanych informacji. Ankiety do samodzielnego wypełnienia oraz różnego typu testy mogą stanowić integralną część kwestionariusza wywiadu (są wydrukowane w kwestionariuszu) lub też są odrębnym formularzem. Gdy ankieta jest wydrukowana w kwestionariuszu wywiadu, jest niezwykle ważne, aby respondent nie miał możliwości przeglądania kwestionariusza, w szczególności następnych pytań. Dlatego też wręczając respondentowi kwestionariusz należy „złożyć” go w ten sposób, aby respondent miał przed oczyma jedynie tę część, którą ma wypełnić. W drugim przypadku, gdy ankieta jest odrębnym formula-Htzem, musimy zadbać, aby możliwe było jej „sparowanie” z kwestionariuszem zasadniczym. W tym celu, na kopercie, w którą respondent wkłada wypełnioną ankietę, po zakończonym wywiadzie należy wpisać numer respondenta (niekiedy numer ten jest wydrukowany na kopercie i wtedy należy zadbać, aby był on zgodny z numerem wywiadu).

Dzienniczki, stosowane wówczas, gdy niezbędna jest wielodniowa obserwacja badanego zjawiska (np. użytkowanie środków czystości, kosmetyków, słuchania radia itp.), ale także obszerne ankiety, których wypełnienie wymaga dłuższego czasu, zawsze są drukowane w formie odrębnego kwestionariusza. Kwestionariusz taki pozostawia się respondentowi po zakończonym wywiadzie zasadniczym, instruując go, jak należy wypełnić formularz.

W przypadku dodatkowych ankiet i dzienniczków niezwykle ważne jest przestrzeganie założonej procedury ich „administrowania”. Absolutnie niedopuszczalne jest zadawanie przez ankietera pytań z ankiety przeznaczonej do wypełnienia przez respondenta. chyba że instrukcja dopuszcza taką sytuację (bezwzględnie jednak należy fakt ten odnotować w ankiecie). Jak wykazały bowiem badania metodologiczne, W' przypadku ankiety do samodzielnego wypełnienia oraz wywiadu ankieterskiego uzyskujemy odmienne wyniki. W ankiecie odpowiedzi respondentów są bardziej stonowane, „wyważone” w porównaniu z wywiadem, a ponadto udzielaniu odpowiedzi często towarzyszy konsultacja z innymi osobami z gospodarstwa domowego (np. współmałżonkiem). Uzyskuje się więc nie opinie indywidualne, lecz „uzgodnione” w ramach gospodarstwa domowego. Autor badania, wiedząc jakie są różnice między tymi dwiema technikami zbierania materiałów, jakie chce uzyskać materiały, na etapie przygotowania badania świadomie podejmuje decyzję o wyborze jednej z nich. Stąd też jakiekolwiek zmiany w procedurze badania są niedopuszczalne, ponieważ mogą powodować destandaryza-cję sytuacji badania.

Ankieta do samodzielnego wypełnienia lub dzienniczek stanowią równie w'ażną część badania jak wywiad zasadniczy. Muszą one być wypełnione równie starannie, jak kwestionariusz wywiadu. Za jakość wypełnienia ankiet i dzienniczków wręczanych respondentowi odpowiedzialny jest ankieter (także za możliwość poprawnego ich „sparowania" z kwestionariuszem wywiadu). Dlatego jest on zobowiązany do za-motywowania respondenta do rzetelnego ich wypełnienia, a także do sprawdzenia, czy przekazany respondentowi materiał został wypełniony w sposób poprawny i kompletny. W razie braków i błędów ankieter powinien dokonać wspólnie z respondentem poprawek i uzupełnień. Gdy w dzienniczku przewiduje się prowadzę-

nie obserwacji przez dłuższy okres czasu (np. dwa tygodnie lub dłużej) ankieter jest zazwyczaj zobowiązany do dodatkowego kontaktu z respondentem w trakcie trwania obserwacji (w zależności od przewidzianej procedury, może to być kontakt telefoniczny lub osobisty). Ma on na celu dodatkowe zamotywowanie respondenta, a także wyjaśnienie ewentualnych problemów pojawiających się w trakcie wypełniania dzienniczka. Stąd też jest niezwykle ważne, aby na zakończenie pierwszej wizyty ankieter uzyskał dane personalne respondenta i numer telefonu. Dla ułatwienia kontaktu wskazane jest, aby ankieter pozostawił respondentowi także swoje dane i numer telefonu.

Specyficznym rodzajem ankiety wypełnianej przez ankietera w trakcie wywiadu jest formularz przeznaczony do zapisu wyników obserwacji posiadanych przez respondenta produktów określonej kategorii {mg.pantry check). Procedura ta polega na spisaniu „z natury” wszystkich produktów danego rodzaju (ich marek, liczby opakowań, wielkości opakowań itp.), które znajdują się w domu respondenta w chwili wizyty ankietera. Ponieważ zdarza się, że respondenci odmawiają pokazania produktów, deklarując chęć „opowiedzenia” o nich, zawsze w formularzu „spisu z natury” należy zaznaczyć, czy pojawiający się zapis jest wynikiem obserwacji, czy relacji badanej osoby (ta ostatnia może oczywiście być obarczona błędem).

Podobnie jak w wywiadzie, w przypadku wspomnianych powyżej dodatkowych ankiet i formularzy niedopuszczalne jest jakiekolwiek odstępstwo od przewidzianej procedury ich stosowania (w innym przypadku możemy uzyskać nieporównywalne ze sobą dane). Warto o tym pamiętać, ponieważ realizacja badania zgodnie z założoną procedurą jest zawsze elementem kontroli pracy ankietera.

6.1.1. Pytania w kwestionariuszu

Kwestionariusz wywiadu jest zbiorem pytań, które ankieter odczytuje respondentowi. Pytania te dotyczą różnych spraw i mogą być sformułowane w różny sposób. Aby w trakcie wywiadu poprawnie zadać respondentowi jakiekolwiek pytanie, musimy przede wszystkim wiedzieć, jaka jest jego intencja i cel, a więc co jest jego przedmiotem.'Ze względu na to, czego dotyczy pytanie, można wyróżnić trzy rodza-jepytań:

4) « pytania o opinie, postawy, przekonania

Przykład 6.1

Jak P. sądzi, czy ludzie powinni planować, ile będą mieli dzieci? (odczytać odpowiedzi)

1.    zdecydowanie tak

2.    raczej tak

3.    raczej nie

4.    zdecydowanie nie

8. trudno powiedzieć