CCF20091123006

66 Franciszek Sztabiński

o ocenę jednego produktu ze względu na dane cechy, a następnie drugiego, ze względu na te same cechy, i zupełnie inne, gdy będziemy pytać o ocenę, ze względu na daną cechę, najpierw jednego, a potem drugiego produktu itd. Oznacza to, iż zmieniając w jakikolwiek sposób procedurę pytania (naruszając instrukcję), wpływamy na wynik badania.

I wreszcie, mówiąc o związkach logicznych między pytaniami, należy pamiętać

0    tzw. pytaniach zależnych i wzajemnie się kontrolujących. Chodzi tutaj o pytania dotyczące np. liczby osób w gospodarstwie domowym i składu gospodarstwa (liczba osób wymienionych w składzie musi być zgodna z liczbą osób w gospodarstwie), czy pytania o zarobki respondenta, jego dochód i dochód gospodarstwa domowego (za-

• robki respondenta mogą być co najwyżej równe jego dochodowi, a ten może być co "najwyżej równy dochodowi gospodarstwa domowego). Respondent, udzielając odpowiedzi na te pytania, może się oczywiście pomylić, ale obowiązkiem ankietera jest kontrolowanie przebiegu wywiadu; niezgodności w odpowiedziach respondenta winien on od razu wyjaśniać i korygow ać. Należy to oczywiście robić w- sposób bardzo delikatny, aby nie antagonizować i nie psuć atmosfery w ywiadu. Można np. „wziąć w inę na siebie", mówiąc: „Przepraszam bardzo, ale musiałem Pana źle zrozumieć (pomylić się), bo zapisałem, że Pana gospodarstwo składa się z 5 osób, a Pan wymienił tylko cztery". Tego typu uwaga nie tylko pozwoli skorygować odpowiedź respondenta, ale jednocześnie stanowi dowód, iż ankieter uważnie słucha jego wypowiedzi i są one dla niego ważne (w ten sposób „dowartościowujemy" respondenta).

Struktura psychologiczna. Niektóre pytania w kwestionariuszu pełnią z kolei określoną funkcję psychologiczną. I tak, wskazać można tzw, py tania „uczące roli’’ (lub „rozbiegowe"), których celem jest przygotowanie rozmówcy do roli respondenta. Pytania takie są zawsze zamieszczone na początku kwestionariusza i z reguł)' są bardzo proste, dotyczące wszystkich respondentów i spraw bliskich każdemu człowiekowi. Przykładowa może być to pytanie o rodzaje spożywanych produktów mlecznych czy rodzaje ulubionej muzyki. W wielu kwestionariuszach można również wskazać tzw. pytania „łączniki”, których celem jest stworzenie „łagodnego przejścia" od jednego tematu (modułu) do drugiego. W przypadku trudnych i długich kwestionariuszy stosuje się czasami tzw. pytania „w^ratę”. Są to pytania z reguły „luźno" związane z tematyką wywiadu, łatwe

1    przyjemne dla respondenta (np. wymarzony sposób spędzenia wakacji). Pytania te mają na celu przeciwdziałanie znużeniu respondenta i umożliwienie mu „odpoczynku” przed kolejnym trudnym blokiem pytań.

Wskazane powyżej typy pytań odgrywają także bardzo istotną rolę z punktu widzenia ankietera. Pozwalają utrzymać dobrą atmosferę wywiadu (np. dzięki pytaniom „rozbiegowym” respondent nie zamknie się w sobie, nabierze pewności siebie i nie będzie miał problemów z udzielaniem odpowiedzi na dalsze pytania). Podobnie, pytania, które mają na celu przeciwdziałanie znużeniu respondenta (pytania „wata”) umożliwiają jednocześnie „odpoczynek” ankieterowi.

Zawarte w kwestionariuszu pytania są, jak wskazaliśmy, efektem długotrwałej pracy, a ich układ, kolejność i brzmienie nie jest przypadkowe. Podobnie, żadne pytanie w kwestionariuszu nie jest mniej lub bardziej „ważne”. Stąd też absolutnie niedopuszczalne jest ich przeformułowywanie, zmiana kolejności ich zadawania, a tym bardziej pomijanie niektórych z nich. W przeciwnym wypadku możemy zniweczyć wysiłek włożony w przygotowanie kwestionariusza i pośrednio wypłynąć na wynik badania.

6.2 Instrukcja do kwestionariusza

Instrukcja jest zespołem wskazówek, dyrektyw i objaśnień skierowanych do ankietera, określających prawidłowy (tzn. zgodny z założeniami i oczekiwaniami autora badań) sposób realizacji wywiadu. Co więcej, można nawet powiedzieć, że nie sposób poprawnie zrealizować wywiadu bez znajomości i przestrzegania instrukcji do badania. Wielokrotnie bowiem informacje i dyrektywy zawarte w instrukcjach uzupełniają, modyfikują lub nawet znoszą pewne ogólne zasady prowadzenia wywiadów. Dotyczyć mogą one spraw tak podstawowych, jak np. udział w wywiadzie osób trzecich, konsultacje z nimi lub korzystanie przez respondenta z różnego typu dokumentów w trakcie udzielania odpowiedzi. Informacje, dyrektywy i wyjaśnienia zawarte w instrukcjach wskazują także właściwy sposób rozumienia poszczególnych pytań: niektóre terminy lub sformułowania mogą być bowiem dla respondentów niejasne. Przykładowo, w pytaniu o liczbę dzieci respondenci mogą mieć wątpliwości, czy brać pod uwagę wyłącznie dzieci biologiczne, czy także adoptowane, czy wyłącznie z aktualnego związku, czy także poprzednich itp. To, jak ma zachoWać się ankieter w takich sytuacjach, czy i jakich wyjaśnień udzielać, precyzuje instrukcja. W przypadku braku instrukcji lub jej nieznajomości różni ankieterzy udzielaliby z pewnością różnych wyjaśnień, zgodnych z własnymi intuicjami. W rezultacie, identycznie sformułowane pytania byłyby w odmienny sposób rozumiane przez poszczególnych respondentów, co spowodowałoby nieporówny-walność uzyskiwanych odpowiedzi, a więc destandaryzację. Instrukcja do kwestionariusza, która doprecyzowuje sposób zadawania pytań, standaryzuje zatem zachowania ankieterów podczas wywiadu. Znajomość i przestrzeganie instrukcji jest zatem nie tylko warunkiem koniecznym prawidłowej realizacji wywiadu, ale równocześnie pozwala uniknąć wielu kłopotliwych sytuacji, w których ankieter może się skompromitować (z pewnością tak jest, gdy nie potrafi on udzielić respondentowi wyjaśnień dotyczących np. sposobu rozumienia danego pytania).    4^

Istnieją dwa zasadnicze rodzaje instrukcji dla ankietera. Jeden z nich, to instrukcje zawarte przy poszczególnych pytaniach kwestionariusza, dotyczące sposobu jego zadawania i sposobu zapisu odpowiedzi respondenta (wspomniano o nich powyżej, omawiając rodzaj^ pytań kwestionariuszowych rbrugi rodzaj - to instrukcja do całego kwestionariusza i procedury badania, zawarta w osobnym dokumencie, tzw. Instrukcji do badania. Ma ona z jednej strony charakter bardzo ogólny - wprowadza ankietera w problematykę badania - z drugiej zaś, szczegółowy': precyzuje bowiem sposób zadawania konkretnych pytań, sposób ich rozumienia, sposób i zakres udzielanych respondentowi wyjaśnień itd. (stąd składa się ona zazwyczaj z dwóch części: ogólnej i szczegółowej).

Cześć ogólna „Instrukcji do badania” zawiera zazwyczaj następujące elementy.

• Ogólna informacja o badaniu, jego tematyce i celach oraz przedmiocie badania W przypadku, gdy kwestionariusz dotyczy specyficznych zagadnień (np. leków na choroby reumatyczne, różnego typu samochodów dostawczych lub usług bankowych dla klientów indywidualnych) w tej części instrukcji winno się znaleźć wprowadzenie w ogólną problematykę badania i wyjaśnienie podstawowych terminów pojawiających się w kwestionariuszu. Aby sprawnie zrealizować wywiad, ankieter musi bowiem posiadać choćby minimum specjalistycznej wiedzy związanej z przedmiotem badania. W innym przypadku respondent uzna go za osobę niekompetentną i nieprzygotowa-