CCF20091123007

70 Franciszek Sztabiński

nia kwestionariusza oraz uaktualnienie jego danych personalnych (imię i nazwisko) oraz adresowych i zapisanie numeru telefonu. Ponieważ dla niektórych z badanych może się to kłócić z zapewnieniem o anonimowości, można wyjaśnić potrzebę uzyskania tych danych, odwołując się do procedur kontroli pracy ankietera (zob. rozdział 15)

•    Wskazówki z zakresu deontologii i etycznych problemów realizacji wywiadów. Nie chodzi tutaj wyłącznie o problemy związane z przestrzeganiem zasad Kodeksu ESO-MAR, ustawy o ochronie danych osobowych czy kodeksu cywilnego (zob. rozdział 27 i 28), ale także specyficzne zasady dotyczące realizacji badań na określony temat, wśród specyficznych kategorii respondentów czy badania określonych produktów. Przykładowo, jeśli realizujemy wywiad z zakresu epidemiologii lub dotyczący stosowania określonej grupy leków, absolutnie niedozwolone jest udzielanie responden-

_v tom jakichkolwiek „porad medycznych”. Podobnie, jeśli testujemy określony produkt spożywczy wśród dzieci, to nie tylko musimy uzyskać zgodę rodziców, ale także poinformować ich o składnikach tego produktu i upewnić się, iż nie wywołają one u dziecka reakcji uczuleniowych. Niejednokrotnie w' tej części instrukcji zamieszcza się także swoisty, „słowniczek”, wskazujący jak należy poprawmie odczytywać nazwy poszczególnych produktów'

•    Ustalenia organizacyjne dotyczące terenowych procedur badania. W tej części instrukcji wanien być określony nie wlko czas realizacji badania, ale także przypomnienie podstawowych zasad współpracy z koordynatorem lub centrala instytutu. W przypadku wymogu bieżącego raportowania o postępach realizacji badania niezbędne jest ścisłe i jednoznaczne określenie sposobu i zasad, na których ma się ono odbywać. Stąd też w instrukcji podaje się zazwyczaj nazwisko i numer telefonu osoby odpowiedzialnej za realizację badania (ze strony Zespołu Badawczego lub/i Działu Realizacji). Ponieważ w przypadku jakichkolwiek wątpliwości związanych z terenowy realizacją badania, ankieter w' pierwszej kolejności winien skontaktować się z koordynatorem regionalnym, w instrukcji powinny się znaleźć aktualne dane koordynatora (numery telefonów' oraz własne dane adresowe koordynator winien w'pisać w przewidzianym do tego miejscu w „Instrukcji do badania”, którą dostaje każdy ankieter).

Powyżej wspomniano, iż w każdej instrukcji do badania ankieter powinien znaleźć szczegółowe uw'agi, odnoszące się do poszczególnych pytań lub ich bloków'. Z pewmo-ścią tak jest, aczkolwiek niekiedy pomija się te elementy, które dotyczą „stałych” czy powtarzalnych części kwestionariusza. Przykładowo, może tak być w przypadku „metryczki” (jeśli zamieszcza się standardowy zestaw' pytań), powtarzalnych modułów (dotyczących np. czytelnictwa prasy czy oceny aktualnej sytuacji w kraju). Instrukcje do tych części kwestionariusza zawarte są zazwyczaj w osobnych (dodatkowych) instrukcjach omawiających w' szczegółowy sposób zasady ich zadawania i zapisu odpowiedzi respondentów' (podobnie jak „Instrukcje doboru respondenta”).

Instrukcja do badania jest, jak wspomniano, uzupełnieniem i rozwdnięciem instrukcji zawartych w' kwestionariuszu przy poszczególnych pytaniach (instrukcje w kwestionariuszu jedynie.przypominają o pewmych regułach i zasadach). Jej znajomość i stosowanie się do niej jest warunkiem poprawmego przeprowadzenia wywiadu. Przyjęte w' niej ustalenia mogą bowdem znosić ogólne zasady prowadzenia wywiadu i zadawania pytań (zawarte w materiałach szkoleniowych lub podręcznikach ankietera). Ponieważ owych ustaleń jest z reguły dość dużo (dotyczą znacznej części pytań zawartych w kwestionariuszu), jest oczywiste, iż nikt nie jest w stanie wszystkich ich zapamiętać. Dlatego też wskazane jest przeniesienie najważniejszych uwag z instrukcji na pierwsze egzemplarze realizowanych kwestionariuszy (znacznie ułatwi to prowadzenie wywiadu i ograniczy prawdopodobieństwo pomyłek i błędów - zob. rozdział 8).

Instrukcja do badania w sposób istotny wpływa także na motywację ankietera do prawidłowej realizacji wywiadów. Jeśli jest ona przygotowana we właściwy sposób, z pewnością ułatwia pracę ankieterowi w terenie. Minimalizuje także prawdopodobieństwo wystąpienia sytuacji, w których ankieter jest „bezradny”, „nie wie co zrobić” i się kompromituje. I ostatnia, choć nie najmniej ważna sprawa: instrukcja do badania umożliwia zebranie wartościowych informacji. Bez jej znajomości nie można poprawnie zrealizować wywiadu, jest ona niezbędna, aby właściwie „zastosować” kwestionariusz, tzn. poprawnie zadawać respondentowi pytania i notować jego odpowiedzi. Instrukcja do badania pełni analogiczną funkcję, jak instrukcja dołączona np. do nowego, wielofunkcyjnego zegarka. Bez jej dokładnego przestudiowania wiemy co zrobić, aby wskazywał on godzinę, ale nie potrafimy jednak wykorzystać wszystkich jego funkcji. Stosując zaś metodę „prób i błędów”, możemy jedynie go uszkodzić.

6.3 Materiały pomocnicze do wywiadu

Materiały pomocnicze do wywiadu (czasami zwane „stymulującymi”) to różnego rodzaju materiały integralnie związane z problematyką, poruszana w pytaniach. Z materiałami tymi respondent winien zapoznać się przed udzieleniem odpowiedzi na dane pytanie. Materiały te mogą być bardzo różne, począwszy od stosowanych w każdym badaniu kart respondenta, poprzez różnego rodzaju zdjęcia, a skończywszy' na makietach opakowań, tzw. zerowych, lub sygnalnych egzemplarzy czasopism czy produktach do testowania. Rodzaj materiałów pomocniczych jest oczywiście ściśle uzależniony od problematyki i zakresu badania i stąd nie sposób wskazać wszystkich ich rodzajów. Dlatego też ograniczymy się do tych, które najczęściej mają zastosowanie w badaniach. Wśród nich wymienić należy przede wszystkim:

• karty respondenta (lub tzw. karty do pytań), które mają na celu ułatwienie respondentowi udzielenie odpowiedzi na pytanie (np. dokonanie wyboru jednej lub kilku spośród wskazanych możliwych odpowiedzi). Są one integralnym elementem praktycznie każdego narzędzia badawczego: trudno sobie wyobrazić badanie, w którym nie byłyby one wykorzystywane. Ich zastosowanie ma wiele zalet. Po pierwsze, widząc możliwe odpowiedzi, respondent może jeszcze raz przeczytać je, zastanowić się i w sposób przemyślany wskazać jedną z nich (ma to szczególne znaczenie w przypadku, gdy punkty kafeterii są długie - rozbudowane). Po drugie, zastosowanie kart ogranicza skłonność respondentów do wybierania pierwszych i ostatnich punktów kafeterii (niweluje więc skutki „efektu porządku”). I wreszcie, skraca czas trwania wywiadu, co jest istotne z punktu widzenia pracy ankietera. Ankieter, współpracując z różnymi instytutami, może napotkać różne systemy oznaczania kart respondenta. Poszczególnym kartom można bowiem nadawać kolejne numery lub symbole literowe (np. „Karta 1.", „Karta 2.” itd.), identyfikatory odpowiadające numerom pytań (np. Karta „P. 12.”, Karta „P. 17.” itd.) lub też nadawać im nazwy odpowiadające ich zawar-