CCF20130410002 (2)

Wypowiedź jako jednostka językowego porozumiewania się 22

w epoce Renesansu, w dziele zniszczenia oficjalnego średniowiecznego obrazu świata. Także zresztą i w innych okresach, gdy chodziło o podważenie tradycyjnych oficjalnych stylów i światopoglądów, które już obumarły, stały się tylko umowne, style familiarne miały w literaturze olbrzymie znaczenie. Ponadto familiaryzacja stylów otwierała dostęp do literatury takim odmianom języka, które przedtem byty zakazane. Rola gatunków i stylów familiarnych jest w histroii literatury ciągle niedoceniana. Gatunki i style intymne odwołują się do maksymalnej zażyłości wewnętrznej mówiącego i adresata mowy (w krańcowych wypadkach — do ich identyfikowania się). Mowę intymną przenika głębokie zaufanie do adresata i jego sympatii, do jego wrażliwości i życzliwego wspólodpowiadającego rozumienia. W atmosferze całkowitej wiary mówiący odsłania się tu wewnętrznie. Na tym właśnie polega szczególna ekspresywność, jarmarczna jawność mowy familiarnej.

Gatunki i style familiarne oraz intymne (dotychczas bardzo słabo przebadane) nadzwyczaj jasno uwidaczniają zależność stylu od tego, jak mówiący odczuwa swojego adresata (adresata swej wypowiedzi) i jak go pojmuje, oraz od oczekiwanego z jego strony aktywnego wspólodpowiadającego rozumienia. Na ich przykładzie wyjątkowo wyraźnie ujawniają się ograniczone i nietrafne interpretacje tradycyjnej stylistyki, która próbuje zrozumieć i określić styl jedynie z punktu widzenia przedmiotowej i znaczeniowej treści mowy oraz ekspresyw-nego stosunku do niej samego mówiącego. Nie uwzględniając odniesienia mówiącego do innego człowieka i do jego wypowiedzi (aktualnych i przewidywanych), nie sposób objaśnić ani gatunku, ani stylu mowy. Nawet tzw. neutralne czy obiektywne style opisowe, skupione całkowicie na swoim przedmiocie i, jak by się mogło wydawać, w ogóle nie zwrócone w stronę innego, zawsze wchłaniają określoną koncepcję adresata. Wybór środków językowych dokonuje się w nich nie tylko ze względu na przedmiot mowy, lecz także z perspektywy zakładanego tla aperceptywnego jej odbiorcy, choć tło jest tu maksymalnie uogólniane, brane pod uwagę jedynie w generalnym zarysie, z pominięciem jego aspektu ekspresywnego (podobnie zresztą minimalny jest udział ekspresji samego mówiącego). Neutralne style obiektywne zakładają niejako tożsamość adresata i mówiącego, jedność ich punktów widzenia. To pokrywanie się i odpowiedniość są jednak okupione prawie całkowitą rezygnacją z ekspresji. Należy zauważyć, że w zależności od sfery obcowania językowego, charakter stylów obiektywno-neutralnych (i co za tym idzie, leżąca u ich podstaw koncepcja adresata) jest względnie niejednolity.

Pytanie o koncepcję adresata (tak jak pojmuje go i wyobraża sobie mówiący lub piszący) jest w historii literatury niezwykle ważne. Każdej epoce, każdej tendencji literackiej, artystycznemu stylowi literackiemu, każdemu historycznemu gatunkowi i kierunkowi właściwa jest swoista koncepcja adresata utworu literackiego, szczególne wyobrażenie i interpretacja czytelnika, słuchacza, publiczności, narodu itp. Interesującym i ważnym zadaniem byłoby historyczne przebadanie zmian tych koncepcji. Aby je jednak efektywnie rozpracować, należy najpierw jasno sformułować problem teoretyczny.

Warto odnotować, że obok tych realnych wyobrażeń i konkretyzacji adresata, które faktyczne określają styl wypowiedzi (utworów), w historii literatury spotykamy także umowne zwroty do czytelnika, słuchacza, potomnych itp., podobnie zresztą jak obok rzeczywistych autorów występują też różnego rodzaju konwencjonalne obrazy autorów podstawoych, wydawców i narratorów. Znakomita większość gatunków literackich ma charakter wtórny, złożony, składa się z różnorako przetransformowanych gatunków pierwotnych (replik, potocznych opowieści, listów, dzienników, protokołów itp.). Owe wtórne gatunki złożonego porozumiewania się w sferze kultury z reguły rozgrywają różnorodne formy pierwotne obcowania językowego. Stąd właśnie konwencjonalne literackie postacie autorów, narratorów i adresatów. Jednakże nawet najbardziej złożony, wieloskładnikowy gatunek wtórny jest w całości (jako całość) jedną i jednolitą realną wypowiedzią, ma rzeczywistego autora oraz rzeczywistych, wyobrażonych i skonkretyzowanych przez autora adresatów.

Tak więc skierowanie, zaadresowanie wypowiedzi jest jej własnością konstytutywną. Wypowiedź nic istnieje i nie może bez niej istnieć. Wiele typowych form takiego zwrócenia wypowiedzi w kierunku adresata, a także liczne typowe koncepcje adresata, są istotnymi cechami gatunków mowy, decydującymi o ich swoistym charakterze.

W odróżnieniu od wypowiedzi (i gatunków mowy) semantyczne jednostki języka (wyraz i zdanie) z istoty swej nie posiadają kierunku ani adresu: są niczyje i nie zwracają się do nikogo. Co więcej, same w sobie nie wchodzą w żadnego typu związki z cudzą wypowiedzią, z cudzym słowem. Jeśli pojedynczy wyraz lub zdanie ma taki ukierunkowany adres, to jest już wtedy skończoną wypowiedzią, złożoną z tej jednej jednostki, a jego zwrot nie cechuje go jako jednostki języka, lecz przysługuje wypowiedzi. Zdanie otoczone kontekstem uzyskuje określony kierunek tylko dzięki całej wypowiedzi, będąc jej składową częścią (elementem)⁵.

Dla formalnego wyrażenia skierowania język jako system wypracował znaczny zasób środków czysto językowych: leksykalnych, morfologicznych (odpowiednie przypadki, zaimki osobowe, osobowe formy czasowników) i syntaktycznych (rozmaite schematy i modyfikacje zdań). Faktycznie mogą one jednak uzyskać ten zwrot tylko w całości konkretnej wypowiedzi. Zresztą oddanie realnego ukierunkowania nigdy nie wyczerpuje się tyIko przez samo zastosowanie środków językowych (gramatycznych). Nawet wtedy, gdy są one w ogóle nieobecne, wpływ adresata i antycypacja jego reakcji odpowiadającej może bardzo wyraźnie odzwierciedlić się w wypowiedzi. Mówiący dokonuje wyboru wszystkich środków językowych pod ich silniejszą lub słabszą presją. (...)•

Fragment powstałego w latach 1952-1953 podrozdziału: „Wypowiedź jako jednostka językowego porozumiewania się i jej odmienność od jednostek języka (słowa i zdania)” książki Michała Bachtina Esaeaks slowiesnogo tworczestwa. Przedruk według wydania polskiego: Michał Bachtin, Estetyka twórczości słownej, tłum. Danuta Ulicka, opr. przekładu i wstęp Eugeniusz Czaplejewicz, Warszawa 1986, s. 390-402.

* Zauwtżmy, że zdania pytające i rozkazujące z reguły występują jako ikoóczooc wypowiedzi (w odpowiednich gatunkach mowy).