K �jna DIALEKTY POLSKIE78949

14

terytorium językowego ustalają się jako cechy fonologiczne. To związane z zanikaniem iloezasowyeh zróżnicowań uwypuklenie redundantnych dotąd właściwości fonetycznych w zakresie położenia języka, udziału warg, a także szerokości otwarcia jamy ustnej przybiera na sile, stabilizuje się i doprowadza do ustalenia się nowych cech fonologicznych, które zastąpiły zdefonologizowany iloczas. Ogólnie można powiedzieć, że poza wąsko-otwartymi dłużej artykułowane warianty fonemów zostały zastąpione przez głoski „pochylone” (d. ó, e, ą), natomiast warianty fonemów krócej artykułowane zostały zastąpione przez głoski „jasne” (a, o, e, ą). W początkowym okresie dewaluowania się iloczasu głoski ..pochylone” stanowiły jeden z typów, przy pomocy których realizowano fonemy długie. Gdy jednak właściwości artykulacyjne głosek pochylonych zaczęły występować regularnie i stale, doszło do ich sfonologizowania się i ustalenia się przez to nowych fonemów [ń] [ó] [e] [41, które zastąpiły dawne fonemy dłużej artykułowane. Iloczas, który nie miał charakteru innowacji dia-lektalnej, skoro obejmował wszystkie dialekty polskie (Top), niósł z sobą zalążki innowacji, które objęły tylko część naszego terytorium, stając się przez to zjawiskami dialektalnymi. Szczegółowo rozpatrzymy je przy omawianiu poszczególnych samogłosek.

Funkcję różnicowania wyrazów spełniał iloczas do końca XV w., na terenach kaszubskich znacznie dłużej (por. St 84). ale potem została ona. zastąpiona przez opozycje fonemów „pochylonych” do fonemów „jasnych”. W niektórych wypadkach regularność tej opozycji została zamącona pewnymi typami wyrównań. Jedną z takich innowacji jest kaszubskie, nie obejmujące jednak Zaborszezyzny, ustalenie się w zasięgu 23A kontynuan-tów samogłosek krótkich w gen. pl. rzeczowników na miejscu samogłosek, które powinny być długie, ponieważ znajdowały się pierwotnie pod intonacją nowoakutową, powstałą przez wycofanie akcentu z joru (Top 15, 29. 40), np. kos, stop. ser^]ot, mb¹ ot. kreśli, rąk, kornet, lat, celąt (Nit IV 83) zgfeliąi, -5esąt.

Spośród innych zamąceń w regularności występowania kontynuantów długich samogłosek na miejscu samogłosek pierwotnie krótkich lub odwrotnie, można by przytoczyć takie przykłady, jak kontynua nty krótkiego o w noślca 'nóżka', sięgające po okolice Brzegu, Olesna , Włoszozowy, Kielc, Opatowa, Sandomierza, Łańcuta i Sanoka, zol). 23B (por. MAGP 240, Dej 63) oraz nieco dalej — po Namysłów, Piotrków, dolną Pilicę, Puławy, Lublin, Biłgoraj, Bzcszów, Sanok — rozprzestrzenionych formach kłotka 'kłódka’, zol). 23C (MAGP 111, Dej 62).

Na północ od obszarów 23B, 23C występują odpowiednio formy nćśka, kłotka (z kont ynuantami pochylonego o), co niewątpliwie pozostaje w związku z faktem dominującego upowszechnienia na terenach zachodnio-północnych Tolski długich kontynuantów o w pierwotnych derywatach okay-