CCF20110118007

184

Michaił M. Bachtin

Sytuowanie się słowa wśród cudzych wypowiedzi i wśród obcych języków, a także wszystkie związane z tym sytuowaniem się swoiste zjawiska i możliwości zyskują artystyczne znaczenie w stylu powieściowym. Wielość głosów i wielostylowość przenikają do powieści, tworząc w niej harmonijny system artystyczny. Jest to swoista właściwość gatunku powieściowego.

Stylistyką adekwatną względem tej właściwości gatunku powieściowego może być jedynie stylistyka socjologiczna. Wewnętrzna społeczna dialogowość słowa powieściowego wymaga zbadania konkretnego społecznego kontekstu słowa, który określa całą jego stylistyczną strukturę, jego „formę.” i jego „treść’, przy tym określa nie zewnętrznie, a od wewnątrz; społeczny dialog brzmi bowiem w samym słowie, we wszystkich jego momentach, tak „treściowych”, jak i tych najbardziej „formalnych .

Rozwój powieści polega na pogłębieniu dialogowości, jej ekspansji i wysubtelnieniu. Coraz mniej pozostaje elementów neutralnych, stałych („monolitycznych prawd ), nie wciągniętych do dialogu. Dialog przenika do molekuł, a potem w głąb atomów prozy.

Oczywiście, także słowo poetyckie jest słowem społecznym, formy poetyckie wyrażają jednak raczej długotrwale procesy społeczne, „epokowe tendencje życia społecznego. Natomiast słowo powieściowe z wielką wrażliwością reaguje na najmniejsze przesunięcia i wahania w społecznej atmosferze, przy czym, jak powiedzieliśmy, reaguje w sposób całkowity, we wszystkich swoich elementach.

Wprowadzone do powieści zróżnicowanie mowy podlega artystycznemu opracowaniu. Zaludniające język - wszystkie jego słowa i wszystkie formy - społeczne i historyczne glosy nadające mu konkretne sensy powieść organizuje w harmonijny system stylistyczny, wyrażający złożoną Spoleczno-ideologiczną pozycję autora w różnojęzycznej mowie epoki.

[1934-1935]

Przekład Wincenty Grajewski

Michaił M. Bachtin

PROBLEM GATUNKÓW MOWY¹

I. SFORMUŁOWANIE PROBLEMU I OKREŚLENIE GATUNKÓW MOWY

We wszystkich dziedzinach swej różnorodnej działalności człowiek posługuje się językiem. Naturalnie charakter i formy wykorzystania języka są tak różnorodne, jak różnorodne są sfery ludzkiej działalności. W żadnej mierze nie przeczy to jednak ogólnonarodowej jedności językowej. Język jest używany w postaci pojedynczych konkretnych wypowiedzi (ustnych i pisemnych] osób uczestniczących w danej sferze działalności. Wypowiedzi te odzwierciedlają cele oraz specyficzne warunki ich osiągania w każdej z takich sfer nie tylko poprzez swoją treść (tematyczną) i styl, to znaczy wybór słownych, frazeologicznych i gramatycznych środków językowych, ale przede wszystkim poprzez właściwą im budowę kompozycyjną. Wszystkie trzy elementy - zawartość tematyczna, styl i budowa kompozycyjna - są nierozłączne w całości wypowiedzi. W lównym też stopniu wyznacza je specyfika danej dziedziny porozumiewania się. Wprawdzie każda poszczególna wypowiedź jest indywidualna, jednakże we wszystkich obszarach zastosowania języka wypracowane zostały specjalne, względnie trwałe typy takich wypowiedzi. Nazywamy je gatunkami mowy.

Nie sposób ogarnąć bogactwa i różnorodności gatunków mowy. Niewyczerpane są bowiem możliwości wielorakich działań człowieka, ponadto zaś w każdej sferze jego aktywności repertuar gatunków mowy zmienia się i wzbogaca zależnie od jej rozwoju

1

^M- Bachtin, Estetyka twórczości stawnej, [w:] idem, Estetyka twórczości sloumej, tłum. D. Ulicka Warszawa 1986, s. 348-357.