dobrzy 25252525F1ska 7

304

IMrnnW. TrV«

w sferze przedmiotowej - stanowić mogą podstawę charakterystyki stylistycznej tekstów. Poszczególne sposoby tenutyzacji i łańcuchy tematyczne

0    określonym układzie nawiązań okazują się typowym elementem konstrukcyjnym w tekstach reprezentujących rozmaite gatunki wypowiedzi.

Umiejętna tematy/jeja, dostosowana do wymogów gatunkowych i biorąca pod uwagę okoliczności przekazu tekstu oraz zakres wspólnej wiedzy nadawcy i odbiorcy, stanowi ważny element kultury języka. Im odlegleiszc są nawiązania tematyczne w tekście, w un większym stopniu odwołują się do relacji przedmiotowych, tym odtworzenie koherencji tekstu dokonywa ne przez odbiorcę może być trudniejsze. Nadawca powinien odpowiednio dawkować różne typy nawiązjń tematycznych - stosownie do typu tekstu

1    możliwości odbiorcy. Duże skoki pojęciowe oparte na indywidualnych skojarzeniach dopuszczalne są tv!ko w wypadku, gdy nadawia dzieli z odbiorcą rozległe obszar) wspólnej wiedzy - w każdym razie taką wspólnotę one zakładają. Wykorzystywane to bywa w poezji lirycznej. Nawiązania ła twe. oparte na styczności powiązanych członów tekstu, cechują np. komunikaty skierowane do dzieci lub do ludzi niewykształconych.

Kontrolując jednoznaczność nawiązań tematycznych, nadawca musi brać pod uwagę, czy dane wyrażenie nic odnosi się do innych elementów poprze d/ającego tekstu niż te. / którymi on sam pragnął jo spoić. Wielotorowość temat y/acji to elementarny błąd w konstruowaniu spójnej wypowiedzi. Przykładem tego typu usterki stylistycznej może być para zdań: Kasia spotkała w parku Marysię. Dziewczynka (która? - Kasia czy Marysia?) bardzo się ucieszyła z tego spotkania. Łatwość wiązania elementów wypowiedzi me jest wprost proporcjonalna do ich odległości. Identyfikacja poprzednika zachodzi przy uwzględnieniu czynników gramatycznych, semantycznych, a niekiedy także pragmatycznych gdy w grę wchodzą relacje przedmiotowe. Problem ten ma swój wymiar psycholingwistyczny i zależy od funkcjonowania pamięci operacyjnej rejestrującej wytwarzany lub odbierany tekst.

Powtarzalność informacji w tekście wykracza poza relację tenutyzacji. W różnych częściach zdania pojawiać się mogą wyrażenia referencjalnc od noszące się do przedmiotów, o których juz była mowa, a więc przynależne do sfery da tum. Jest rzeczą bardzo ważną, zęby komunikat w sposób jednoznaczne budował pewną sytuację przedmiotową, żeby zawsze wiadomo było, czy chodzi o jakiś znany przedmiot, czy o przedmiot wprowadzony po raz pierwszy. Relacje wyrażeń tożsamych lub jakoś powiązanych referen* cjalnic to relacje i zo i o p i c z n c (Greimas, l%6).

Z tego względu wyrażenia referencjalnc w tekście dzielą się na te, które dany obiekt wprowadzają po raz pierwszy i te, które odnoszą się do mego po raz. kolejny, są więc derywatami poprzednich. Wyrażenia oznaczające przedmioty „znane” mogą posiadać wykładnik relacji łączącej je z ich tekstowym poprzednikiem. W języku polskim będzie to zaimek wskazują-

MrcłliCiiniv «p :nino »im cy, który w tej funkcji nazywany jest zaimkiem anaforycznym. Również sama relacja nazw określana jest jako relacja anaforycz na (Grochowski, 1996; Szumska, 1996). Przykład takiego nawiązania znaleźć można w zdaniach: Piotr kupił komputer To (-kupno komputera) pochłonęło wszystkie jego oszczędności lub Ten komputer to tyło od dawna jego marzenie. W pozycji „derywatu” - oprócz zaimków anaforycznych i nazw / takim zaimkiem może sic pojawić sama nazwa w postaci identycznej jak w antecedensic, itp. Babcia ma kota. B.uxia bardzo go lubi. Niekiedy ta nazwa może podlegać elipsie, np. Janek pojechał w góry. (|anek) Będzie chodzić na długie wycieczki. Jednoznaczne powiązania powstają tez w wypadku, gdy nazwa zastąpioną zostaje swoim synonimom (np. Wczoraj spotkałem kierom nika. Szef zlecił nu załatwienie pewnej delikatne; sprawy) lub gdy jej derywatem jest wyrażenie uboższe treściowo, o szerszym zakresie, np. Janek łuh grać w brydża. Ta gra rozwija intelekt Wart odnotowania jest takt. że kolejność odwrotna nie gwarantuje jednoznaczności nawiązania i test dewiacyjna, np. Do pokoju wszedł mężczyzna. Blondyn w okularach (to ton mvzczyz.ua ozy ktoś inny?) usiadł w fotelu. Poprawna kolejność mogłaby tu być taka: Do po kum wszedł blondyn w okularach. Mężczyzna usiadł w fotelu.

Relacje izotopiczne przybierają niekiedy mniej zdeterminowaną językowo postać i - podobnie jak nawiązania tematyczne tnogą być motywowane wiedzy o święcie. Na tej zasadzie wiążą się ze sobą takie wyrażenia refe-rencjałnc, któro odnoszą się do tych samych przedmiotów (np. Tadeusz Kos ausz.ko Saczelnik), do części przedmiotów (np. statek - rufa), do przedmiotów powiązanych relacją przylcgłości, w tym także stosunkiem przyczynowo-skutkowym (np: przestępstwo - s.jil). Zdania, w których wystąpią te nazwy, uznane mogą być za fragment spójnego tekstu, icśli tylko odbiorca potrafi przywołać odpowiednią wiedzę o świecie. motywującą związek następnika z poprzednikiem.

Mechanizmy spójności tekstu wykazują różny stopień złożoności i przybierają rozmaitą postać (Halliday, Hasan, 1976). Niekiedy odwołują się do skomplikowanych przekształceń semantycznych i pojęciowych, trudnych do odtworzenia przy odbiorze tekstu. Ten różny stopień komplikacji, jak i wielość poziomów powiązań sprawiają, że linearną spójność tekstu należy uznać za zjawisko stopniowalne. Cechuje ona różne teksty u stopniu nie jednakowym. Tekst może w ogóle nie wykazywać spójności linearnej. Tym, co przesądza o jego statusie jako tekstu jest założona koherencja znaczeniowa całego komunikatu, która zmusza do szukania powiązań treściowych kolejnych zdań.

Badanie różnych linearnych nawiązań w wypowiedzi pozwala pod nowym kątem spojrzeć na odrębność stylów funkcjonalnych i używanych w nich form gatunkowych, dostarcza narzędzi opisu indywidualnych stylów autorskich (Gajda, Balowski, 1996). Przede wszystkim zaś ukazuje mc-