DSC02332

376 MAGDALENA KREFT

wi („cyfra, fakt, data” zrusyfikowanego Polaka¹), są skladnikietM nowej religii pieniądza („fakt, cyfra, interes i siła, a potem jeszaM tylko jedna rzecz: Użycie” - w ustach Feliksa²).

Terror liczb ukazała pisarka w obrazie Kuźni Midasa. W fantasH tycznej scenerii umieściła pandemonium cyfr:

Cyfry! Ach, te są wszędzie! Na twarzach i sukniach ludzkich, na obnażonycH ramionach kobiecych, frakach, wachlarzach, na plecach [...], w źrenicach tozfl palonych, na włosach siwych, na szafie żelaznej Midasa. Krążą one dookoła ^ głów ludzkich, z ust wylatują, roją się w powietrzu, ziemia nimi usiana i niebo zakryte...³

W świccie, w którym wszystko jest na sprzedaż i wszystko zostało! przeliczone, szerzy się „duch kramarstwa”. Orzeszkowa w gniewnymi akcie wypędzania kupców ze świątyni broni przed handlem nicliczl nych ocalałych jeszcze wartości⁴. Przede wszystkim uważa, że towal rem nie może być ziemia. Nie wolno jej traktować jak lokaty, kapi-| talu bądź produktu. Decydują bowiem o tym nie tylko względy pa-j triotycznc, ale moralne i psychologiczne. Nie sprzedaje się bowiem „ojca i matki” ani nie sprzedaje się czegoś, co jest raczej depozytem,; powierzoną sobie własnością przechodnią. Ziemia jest wartością nie-j przeliczalną na pieniądze. Utworem ostro wymierzonym w proceder! obrotu ziemią jest Eli Makower⁵.

Aspekty pozaekonomiczne ma również własność dzieł sztuki, wyrobów artystycznych oraz zabytków. Handel dziełami sztuki i ich wywóz z kraju Orzeszkowa traktuje jako proceder haniebny i przy-i pominający okradanie ubogiego człowieka z jego jedynego przedmiotu dumy. Wzbogacanie się na tym to pozbawione skrupułów złodziejstwo i paserstwo. W takim świetle ukazała bohaterów Argonautów, którzy zajmowali się wyszukiwaniem, skupem i wywozem dzieł

sztuki: barona Blauendorfa i Mariana Darwida⁶. Ich businessplan przedstawia się tak:

Jest w Polsce sporo starych rodzin, które majątkowo podupadają, a znajdują się w posiadaniu mnóstwa zabytków starodawnej zamożności. [...] Właściciele, przez złe interesy przyciśnięci do muru, sprzedawaliby chętnie i za bezcen przedmioty mające teraz wielki kurs na obu półkulach świata. [...] Tu nabywać za bezcen, w Stanach Zjednoczonych sprzedawać na wagę złota⁷.

Sprzedaż dziedzictwa rodowego i narodowego wskazuje w święcie Orzeszkowej na poważny kryzys kultury.

Poza ziemią i skarbami dzieł sztuki nie widzi pisarka wielu innych bogactw materialnych. Dorobek cywilizacji przypomina jej skład tandety i fałszowanych przedmiotów. Kultura maski i gry przysłoniła niekiedy skutecznie prawdziwie cenne wartości⁸. Miejska kultura uwodzi i obiecuje. W miastach sklepowe wystawy kuszą mieszkańców oraz podsycają ich pragnienie konsumpcji. Swoisty ekshibicjonizm witryn to znak nowych czasów. To tu miasto i jego cywilizacja wystawiają na sprzedaż swe wdzięki. Sklepowe okna wabią, łowią i rujnują bohaterów Orzeszkowej - prowadzą jeśli nie do ich ruiny materialnej, to z pewnością rujnują ich spokój ducha. Od zachwytu nad sklepem przechodzą oni do marzeń o bogactwie, a potem do pragnienia zdobycia pieniędzy, pragnienia, które często pcha ich do czynów niezgodnych z prawem⁹. Człowiek postawiony wobec wyboru między kuszącą tandetą a nieatrakcyjną prawdą zwykle wybiera tę pierwszą. Tendencję tę zilustrowała autorka przykładem wyboru nimfy w parabolicznej opowieści Tytan, faun i nimfa.

Dorobek osób majętnych również wydaje się jej tandetny i oparty na oszustwie¹⁰. Dorobek ów Orzeszkowa obejmuje własnym mianem „świecących lichot” (lub „sztucznego złota”):

1

   Por.: Czy pamiętasz?, [w:] Iskry, s. 54.

2

   Por.: Liii uschły, s, 23.

3

   Australczyk, s. 183.

4

⁴³ Stówa potępienia włożyła w usta Kranickiego: „Będzie to zawsze kupczenie,,, w świątyni, nawet, si vous voulez, w świątyniach, bo sztuka jest świątynią i ojczyzna także..." (Argonauci, s. 199).

5

^4A Por. poglądy bohatera tej powieści Kamila Orchowskiego.

6

   Podobny stosunek do tej sprawy ma Zdzisław Granowski z Dwu biegunów. Radzi on Sewerynie, jak ekonomicznie zużytkować domowe dziedzictwo.

7

   Argonauci, s. 118-119.

8

Orzeszkowa była niezwykle wrażliwa na kwestie pozomości i fałszu zjawisk

9

kultury.

10

³⁰ Z zachwytem wpatrują się w sklepowe okna bohaterowie Elego Makowera, Sylwka Cmentarnika, Nizin czy nowel Sielanka nieróiowa oraz Daleko.