DSC02331 (2)

374 MAGDALENA KREFT

Nowoczesny człowiek zmienia się w oczach Orzeszkowej w kolekcjonera przedmiotów, a w efekcie - w ich niewolnika. Jej bohaterowie kolekcjonują pieniądze i obligacje, przyjaciół i koneksje, kobiety i piękne przedmioty - wszystko w tym samym stopniu (np. tytułowa Dobra pani). Człowiek-kołekcjoner sam w końcu ulega reifikacji; stając się ozdobą własnej lub cudzej kolekcji. Przedmioty gromadzone w salonach mają imponować gościom i olśniewać bogactwem. Wystrój mieszkania jest elementem gry, tak jak strój i zachowanie, W salonie pani Luizy nagromadzenie przedmiotów przybiera formę agresywnego ataku rzeczy, stłoczonych i pomieszanych:

Były to nie salony, lecz raczej obrazy ze wszystkich [...] sprzętów i sprzęcików ułożone...

Światowcy „gromadzą” dania w menu (por. menu smakosza Przyborskiego z Szarej doli), suknie, kolekcje dzieł sztuki lub przedmiotów codziennego użytku (por. sprzęty w mieszkaniu Darwida. kolekcje barona Emila i Kranickiego z Argonautów, zawartość bagażu podróżnego Anatola z Na dnie sumienia). Zdaniem przywołanego już Herberta Spencera istną plagą nowych czasów stało się pragnienie posiadania rzeczy kosztownych^{1 2 3}. Współczesna cywilizacja jawi się więc jako proces gromadzenia przedmiotów, olbrzymie magazyny rzeczy niepotrzebnych lub nieużywanych (na które jednak znajdują się chętni), nadpodaż rzeczy' zbędnych przy' jednoczesnym niedostatku rzeczy do życia koniecznych⁴. Jej celem staje się dążenie do posiadania i utrwalania materii, przechowania nawet tego, co

nietrwale i co szybko obraca się w proch (np. martwa zabalsamowana papuga w Australczyku, pompa funebris w Argonautach).

Chlubnym wyjątkiem od tej reguły gromadzenia jest Seweryna z Dwu biegunów. Mimo że jej dom wypełniają odziedziczone dzieła sztuki i antyczne meble, ma ona do nich podejście bardzo utylitarne. Nie czyni z nich obiektów dumy rodowej czy ekspozycji, a raczej w przyszłości chce przeznaczyć dla muzeum. Domowe sprzęty, naznaczone piętnem czasu i osobistych wspomnień, trzeba szanować jako świadków historii rodzinnej i narodowej (por. nowelę Śmierć domu oraz stosunek do starych sprzętów tytułowych bohaterek Marty i Marii). Jednak ich gromadzenie nie zapełni duchowej pustki i nudy.

Sprzeciw wobec gromadzenia przedmiotów jest częścią szerszego protestu Orzeszkowej przeciw dyktatowi ilości i miary. Jej bohaterowie ogarnięci chorobą febris aurea mierzą wszystko i wszystkich na pieniądze, na łokcie, na funty i na sztuki. Dokonująca się numerali-zacja życia jest skutkiem upowszechnienia się mentalności finansowej -liczącej. Liczenie, przeliczanie i rachowanie przeradza się w swoiste „wyrachowanie” i „przeliczanie się”. Kryterium oceny jest ilość, a nie jakość zysków, co prowadzi do błędnych taksacji zjawisk oraz osób⁵. „Cyfra, miara i waga” są atutem tylko we wczesnej powieści programowej Orzeszkowej⁶. W późnej twórczości, sumującej poglądy autorki na temat cywilizacji, są one złowrogim narzędziem przemocy wobec innych osób oraz instrumentem samozniewolenia (np. „cyfra, linia, data” Darwida⁷), metodą zaprzedania duszy obcemu systemo-

1

Por. wygląd salonów Romana i baronowej (Australczyk) oraz mułowej pan Luizy . Kaniowska (Niziny), chcąc zaimponować prostym chłopom, gromadziw swya ĘSsadcsajCEŚs tandetne i zniszczone przedmioty. Franka Cbomcówna (Ccun) poradzi podobne _skarby~.

2

³⁵ Pita Łazzsł [«:] Z różnych sfer. L L s. 155.

3

JDupaja^, że główna sprężyna w tym wypadku nie jest sama tmfcsćko-

MaraÓraÓŻaHliniŁ jwej t-lirr Sn-npr ~mr t Ls. 122).

4

* Z. Dnoyyji w otirłi o rroewaf Donoczesnym zwracała uwagę na menem: m    ■» —i— iwir-r— - craccyczia pogoń za zystKca. Z jej potęęoesKrr srcc

łA«jfwirłyAmawjiiwtomŁootrobipgna.ZiibZDaszT»skŁ.'.'aa: mawcczssne (szkic ekimotmezftr)- W Prmrdł Książka zbiorom dhaczaam i»a-dziesiopięciolemiej działalności Aleksandra Świętochowskiego. 1870-1895. Lwów-Pe-tosbmg 1899.

5

O tzw. umyśle liczącym mieszkańca wielkiego miasta, który sprowadza nszysłko do pytania: „ile?”, pisał G. SimmeL Numeralizacja żyda powoduje niwelowanie rzeczywistej wartośd i wewnętrznej charakterystyki zjawisk na rzecz oceny ich wsftośd i ilości za pomocą liczb i pieniędzy. Zob. G. SimmeL Mentalność miesz-kmcó* '■Ulkich miast, [w:] Socjologia, tłum. M. Lukasie wicz. wstęp S. Nowak. War-sm 1975, s. 517-520, a także tenże, Filozofia pieniądza, tłum, i pasłowiem opa-tmi A. Pizyiębslri, Poznań 1997, zwŁ cz. II: O skrupulatności w stosunkach między-Uzkkk.

6

* Parz Rodzina Brochwiczów, Ł O, [w:] Pisma zebrane, L XLVTI. Warszawa MSI,117.

7

For: Argonauci, s, 8.