Image055

72 It Problem toora gatunków mowy

coraz silniej wypierała ją sytuacja pośrednia; najuporczywiej    co zro

zumiałe - dominowała ona na gruncie twórczości ludowej Wynalazek, druku i jego rozpowszechnienie doprowadziły w dziedzinie sztuki słowa do bezwzględnej dominacji sytuacji pośredniej. Jaką rolę odgrywa ten aspekt sytuacji nadawczo-odbiorczej dla krystalizacji i charakteru pewnych struktur gatunkowych, niech zaświadczy z jednej stron;, list. z drugiej powieść (w naszym kręgu kulturowym): w obu wypadkach forma pisana należy do cech strukturalnych gatunku. Rodzaje, które jako „formy naturalne" przezwyciężają kryzysy historyczne, uzyskały zupełnie nową postać, gdy w komunikacji pośrednia sytuacja nadawczo-odbiorcza wzięła górę nad bezpośrednią, jakżeż łatwo jest to uchwylue na gruncie liryki która przeszła od postaci wokalno-oralnej do postaci pisanej, per typowanej w sytuacji czytelniczej. w tej nowej, a specyficznej formie sytuacji odbiorczej. Zagadnienie to. tak bardzo podstawowe, jest prawie zaniedbane w teorii literatury i ge-uologii. Z jego olbrzymiej wagi dla charakteru kultury zdają sobie sprawę jej teoretycy i historycy, jak na przykład Lćvi-$trauss°. W podtekście jego rozważań na temat rewolucji kulturalnej wynikłej z rozpowszechnienia wynalazków, służących porozumieniu między osobami oddalonymi, można odczytać, iż owe niewątpliwe dobrodziejstwa przyniosły także człowiekowi nic byle jaką szkodę: sui generis dehumanizację stosunków międzyludzkich. W świecie współczesnym, a szczególnie w świecie socjalistycznym usiłuje się temu choć trochę zaradzić — czego wyrazem między innymi są organizowane „spotkania" pisarzy z czytelnikami.

Bezpośredniość lub pośredniość sytuacji nadawczo-odbiorczej jest ważnym wyznacznikiem strukturalnym komunikatu; i tak na przykład dramat literacki i dramat teatralny różnicuje nie tylko tworzywo (tam wyłącznie język, tutaj oprócz języka mne tworzywa teatralne), lecz także sytuacja nadawczo-odbiorcza — tam pośrednia, tu bezpośrednia (przy pewnych specyficznych czynnikach, które tu pominiemy). W świetle tego wyznacznika strukturalnego należałoby przyjrzeć się strukturalnej swoistości komunikatu językowego nadawanego przez telefon i telegraf- Nic można również pominąć tego aspektu strukturalnego, rozważając swoistość słuchowiska radiowego i widowiska telewizjnego.

E. Kierowana względem na cel porozumienia z odbiorcą funkcja komunikatu Tej dwa aspekty: prak-r. y c z n y i czysto h u m a n i s t y c z n y. Komunikat skierowany jest zawsze ku odbiorcy i zawsze nastawiony na pewien ceł zamierzony przez nadawcę w stosunku do tegoż odbiorcy. Ów kierunek działania komunikatu

⁹ C. I.evi-Strauło AntUrapoliMpc >fr-ucluraii». Puri? I9S*

s\-glę^^{u :,a} określony cel nazywam riy jego funkcją. Nie ma komu ni ka-“ , itóry by nie pełnił pewnej funkcji. Funkcje te mogę być różnorodne: •hli--¹ J^{c s}*^ekie ^to- te wszystkie są nastawione na odbiorcę komunikn-\Jimo ogromnej różnorodności tych funkcji można je sprowadzić do .rwnej ilości funkcji typowych, posługując się, oczywiście, odpowiednim ^•.•terium dla ich teologicznej systematyki. Najwłaściwsze wydaję nam kryterium celu, / tym zastrzeżeniem, ze wchodzi lu w grę jedynie cel o świecający nadawcy w stosunku do adresata komunikatu.

Celem komunikatu może być przekazanie odbiorcy pewnej ogólnej wie-o świeci*:* i o życiu dla rozszerzenia sumy jego wiedzy i pouczenia o. dla ustosunkowania go w odpowiedni sposób do rzeczywistości, dla p -ciągnięcia go ku odpowiedniemu działaniu i wyrobienia w nim odpowiedniej postawy. Jego treści mogą być filozoficzne, naukowe, światopo-_ l i .,we etc., mogą one być ujęte teoretycznie w sposób mniej lub bardziej systematyczny lub też mogą wskazywać ogólne iub szczegółowe nor-_rav i zasady zachowania czy postępowania (normy etyczne lub zasady praktyki w tej lub innej dziedzinie aktywności, na przykład w dziedzinie nauki, sztuki, rzemiosła, życia towarzyskiego, działania społecznego). Funkcję komunikatu nastawionego względem odbiorcy na taki ceł nazwijmy funkcją wy c h o w a w c z o - d y d a k ty cz n ą. Przedmiot komunika-:u ujęty może być w postaci przedłożonych stwierdzeń i wykładu, rady. rozkazu i wezwania często w formie podawczej apelu. Nadawca występuje tu w roli mędrca i wychowawcy, nauczyciela, mistrza. Takie ?go określenie rzutuje modyfikująco na osobę odbiorcy i na stosunek ' idawcy i odbiorcy: podobnie również i na inne wyznaczniki strukturalne komunikatu.

Celem komunikatu może być przedstawienie obiektywnej rzeczywistości na różnych jej odcinkach i w różnorakich zasięgach od świata przyrody po świat rzeczywistości społecznej. W centrum znajduje się jednak przede wszystkim człowiek i jego los, jego pasja poznania, działanie i życic ducho-•ve: stąd obraz różnych społeczności, narodów i ludzkości w ich pochodzie notorycznym, obraz i di historycznych Sytuacji i aspiracji. Takie przedstawieni*-- przynosi odbiorcy rozszerzenie wiadomości o świecie, pogłębienie jego w nim rozeznania, nieraz odkrycie świata wartości. Funkcję ralciego komunikatu nazwijmy funkcją i nformacyj np-przedstawiającą. Nadawca występuje wówczas w roli informatora, odtwórcy i animatora świata zewnętrznego; ukazuje go i przedstawia za pomocą informacji, re-N .ji. opisu, opowiadania, ewokacji. Posługuje się bądź środkami przekąsi bezpośredniej obserwacji i doświadczenia, bądź pośrednimi środkami metaforycznymi- Zbyteczne jest podkreślać, że tak sprecyzowana funkcja