Image056

76

U. Problem teorii gatunków mowy

. -_tefof»a Skw-Arczyliska Cuchy kon>tytutyu.mc gatunku’

i

nia współrzędne działanie funkcji informac\^rj no-p rzeds tawiającej i funkcji ekspresywno-impresywnej; zespalają się one tak silnie, iż tworzą jedną funkcję.

F.    Przedmiot komunikatu. Konstytutywny dla struktury komunikatu wyznacznik przedmiotu jest — poprzez sobą wyznaczone pole strukturalne przedmiotu —główną dźwignią sensowności komunikatu. Nie istnieje komunikat bezprzedmiotowy, chociaż przedmiot rozmaicie może być wprowadzony, a więc nie tylko przez przedstawienie. lecz także przez ewolcację. aluzję, odnośność. Może on być nazwany lub nie nazwany, lecz zawsze w ten czy inny sposób jest uobecniony. W polu strukturalnym przedmiotu wypowiedzenia znaleźć się mogą przedmioty wszelkiego typu i charakteru. Ich precyzacja i wzajemny dobór wynika z relacji zachodzących pomiędzy polem przedmiotu a polami nadawcy, odbiorcy', łączącego ich stosunku, sytuacji nadawczej, odbiorczej, nadawczo-odbiorczej, a przede wszystkim funkcji komunikatu.

G.    Ujęcie przedmiotu komunikatu. Ujęcie¹³ jednego i tego samego przedmiotu może być. jak wiadomo, różne. Dla przekonania się o tym zestawmy ujęcia postaci Joanny d'Arc, jej psychiki i jej losów, tak różne u Szekspira. Schillera. Shawa. Peguy. Andersona, Anouilha, a także w kronikacłi i historiografii (Michelet), lub tak rożne ujęcia wiosny, jak w Panu Tadeuszu Mickiewicza, w Ogniem i mieczem Sienkiewicza, w lirykach Wierzyńskiego zc zbioru Wiosna i wino. W strukturze komunikatu pole ujęcia przedmiotu jest strukturalnie równie nieodzowne jak każde inne. Wiąże się ono najbardziej bezpośrednio z polem przedmiotu: jednak jego precyzacja zależy nie tylko od niego, lecz zgodnie z charakterem struktury — od wszystkich innych pól strukturalnych. Z tych szczególnie ważne ze względu na kierunek precyzacji wydają się pola nadawcy i sytuacji nadawczej oraz pole odbiorcy. Odmiennie ujęty' krajobraz u Pliniusza Młodszego, Zoli, Żeromskiego tłumaczy się odmiennymi uwarunkowaniami historyczno-kulturowymi jego twórców. Proste doświadczenie wskazuje, że inaczej ujmujemy ten sarn przedmiot, gdy kierujemy komunikat raz do dziecka, raz do dorosłego, a i tutaj różnie, w zależności od jego społecznych uwarunkowań. Amplituda modyfikacji w polu ujęcia przedmiotu jest ogromna.

¹³ Fole strukturalne ujęcia w naszym rozumieniu jeszcze najbardziej odpowiada warstwie wyglądów w koncepcji struktury dzieła literackiego R. Ingardena. Jeśli zdecydowaliśmy się na określenie „ujęcie”, a nie „wyglądy” — to z jednej strony dlatego, że R. Ingarden odnosi swoją analizę wyłącznie do dzielą literackiego, z drug-.ei dlatego, zc lękamy się. aby sugestia słowa „wygląd” nie działała na zacieśnienie zakresu przedmiotów, wykluczając z nich na przykład przedmioty psychiczne, czyli lękamy się sugestii jego dosłowności (Por R. Ingarden. Dos literarische Kunslwerk. Halle 1931).

jj. Tworzywo komunikatu. Podstawowym wyznacznikiem struk-_rl,_rV komunikatu jest jego tworzywo — jego natura i środki wyrazu, któ-dysponuje. Nic istnieje komunikat bez pośrednictwa tworzywa. Two-_:rvtva. jak wiadomo, są różne. Precyzacja tworzywa w zasadniczy sposób określa komunikat, co znajduje wyraz w takich jego potocznych rozróż-_rjeniach jak na przykład komunikat gestyczno-mimiczny, ikonograficzny, językowy¹⁴- Dla komunikatu wchodzić w grę może albo jedno tworzywo, albo dwa czy więcej tworzyw, jak ma się rzecz odnośnie do sztuki t.e-itralnej lub filmowej. Natura tworzywa — na przykład jego przestrzenność. czasowość (język, tony) — rzutuje w sposób zasadniczy na inne pola strukturalne, a w szczególności na pole ujęcia przedmiotu i na pole przed-,-awienia i wyrazu. Właściwe tworzywu środki wyrazowe są na usługach funkcji wypowiedzenia oraz innych poi strukturalnych, przede wszystkim pola odbiorcy. Poprzez relacje strukturalne precyzacja tworzywa doprowadza do odpowiednich modyfikacji na wszystkich polach, a więc do swoistej precyzacji całej struktury komunikatu.

Warto tu może podkreślić pewien swoisty moment relacji zachodzącej pomiędzy nadawcą a tworzywem. Stosunek nadawcy do tworzywa, którym posługuje się przy komunikacie, może być różny i jest on dla charakteru tegoż komunikatu nieobojętny. To, czy nadawca posiada sprawność w posługiwaniu się tworzywem, to, czy znajduje przyjemność i radość w operowaniu nim, czy też jej nie znajduje, zaważy ria polu przedstawienia i wyrazu. na wymiarach komunikatu i tak dalej. I tak lubowanie się w tworzywie językowym może nasycić komunikat wielosłowiem. ale może także prowadzić do różnych, nieraz wymyślnych zwartych kreacji stylistycznych (na przykład opartych na neologizmach lub efektach dzwiękonaśladowczych).

I. Przedstawienie i wyraz. Precyzacja na tym polu strukturalnym komunikatu uzależniona jest równie silnie od przedmiotu i jego ujęcia, co od występującego w danym komunikacie tworzywa. Przedstawić i wyrazić można tylko tak, jak na to zezwala natura tworzywa; i tak na przykład w przekazie językowym nie sposób oddać inaczej zdarzeń równoczesnych (zadecydowanych jako równoczesne w polu przedmiotu) niż jako po sobie następujące w toku przedstawienia; wynika to z czasowej natury tworzywa językowego. Stylistyczny aspekt komunikatu — który' widzimy w polu przedstawienia i wyrazu — 2&leży także od właściwych danemu tworzywu środków przedstawienia i wyrazu. Swoista natura tworzywa językowego — swoista w stosunku do natury innych tworzyw — humanistyczny charakter

^U m >n. A. Scliaff, Wstęp do semantyki, Warszawa 1960. s. 251; Tenże. Język - poznanie, Warszawa 196-1. s. 131 246