Image053

6$ II Problem w>rii gatunków mwy

do zarysowania się swoistej odmiany listu (zwanej listem półprywatnym lub listem literackim)¹ Jak ważny jest ten moment dla struktury gatunku, uświadomimy sobie, rozpatrując strukturę na przykład listu poetyckiego, gatunku o tak poważnej tradycji w kulturze literackiej.

Dodatkową, również szczególnie ważną dla zagadnień sztuki problematykę wnosi do problematyki odbiorcy komunikatu sprawa postawy odbiorcy i jego roli wobec skierowanego ku niemu aktu twórczego, ale aktu, w którym także uczestniczy nic tylko jako jego „płyta rezonansowa' i jego świadek, lecz jako jego mniej lub bardziej twórczy uczestnik. Współczesna teoria sztuki buntuje się przeciw tradycyjnemu traktowaniu odbiorcy jako biernego widza czy słuchacza. Jest to najbardziej uderzające w dzisiejszym ujmowaniu sztuki dramatyczno-teatralnej, w ujmowaniu struktury widowiska teatralnego. Ałe dążność do zaprzeczenia bierności odbiorcy, jego „nawiasowości' w stosunku do struktury utworu jest również wyraźna na gruncie nowszej poetyki postulatywnej i praktyki literackiej. Dąży się do wyciągnięcia ..warsztatowych” wniosków z przesłanki teoretycznej, ze odbiorca jest współtwórcą utworu, kształtującym go poprzez swoje asocjacje kierowane sygnałami nadawcy-autora. Stąd patronat Mallarmego nad poezją awangardy, stąd poetyka Apollinaire*a, M. Jacoba etc. Być może. że jeszcze za wcześnie na twierdzenie, iż aktywizacja pozycji odbiorcy w takim jej ujęciu już skrystalizowała nową odmianę liryku, ale jest faktem, iż wyeksponowanie w liryce pozycji odbiorcy w odmiennym zresztą sensie doprowadziło już dawno do konsolidacji pewnej odmiany liryku, notowanej w genologii pod nazwą Du-Lynk. Do eksponowania pola odbiorcy dąży również współczesna proza artystyczna, co z czasem doprowadzić może do krystalizacji pewnej odmiany tzw. ..nouvcau roman" (por. na przykład Modifications M. Butora).

C. Stosunek łączący nadawcę z odbiorcą. Amplituda ino-dyfikacyjna tego wyznacznika strukturalnego jest ogromna, zważywszy, że w grę wchodzą tu także amplitudy pola nadawcy i pola odbiorcy. Stosunek pomiędzy nadawcą i odbiorcą podlega modyfikacjom wszelkich zmiennych dotyczących stosunków międzyludzkich. Zmienne te dotyczą wielkiej ilości wchodzących tu w grę względów. Stosunek pomiędzy nadawcą i odbiorcą może być określony z punktu widzenia osobistych powiązań człowieka z człowiekiem, a powiązania te mogą być tak różne, jak miłość, przyjaźń, niechęć, sympatia, antypatia, wrogość, pogarda, lekceważenie, tzw obojętność. ufność, nieufność. Stosunek ten może tez być określony z punktu widzenia łączącej nadawcę z odbiorcą więzi społecznej, na przykład wię-li rodzinnej, plemiennej, narodowej, klasowej, wyznaniowej, zawodowej, sąsiedzkiej, pokoleniowej⁴ (określenie stosunku międzyludzkiego poprzez takie pojęcia, jak rodzinnosć, swojskość. sąsiedzkość etc. i takie jak solidarność, kolezeńskość): również z punktu widzenia zależności od równej lub nierównej pozycji społecznej nadawcy i odbiorcy (wchodzi tu także w grę autorytet osoby i autorytet stanowiska, stąd swoistość stosunku ucznia do mistrza i mistrza do ucznia, zwierzchnika do podwładnego i odwrotnie etc.). Stosunek zachodzący pomiędzy nadawcą i odbiorcą, z każdego spośród tutaj wymienionych, a także i nie wymienionych punktów widzenia. może się zarysować z większą lub mniejszą intensywnością Zarówno owa intensywność, jak i barwa emocjonalna wiążącego nadawcę z odbiorcą stosunku może ulec w toku komunikatu większym lub mniejszym zmianom⁵¹; dotyczy to zwłaszcza komunikatów obszernych w bezpośredniej sytuacji odbiorczo-nadawczej (na przykład w wypadku .,wvgwizdania" mówcy przez słuchaczy w toku jego przemówienia), a także komunikatów opartych na założonej fikcyjnoścL

Czynnik stosunku zachodzącego pomiędzy nadawcą a odbiorcą jest niejako „dwukierunkowy”. w grę wchodzi tutaj bowiem zarówno stosunek nadawcy do odbiorcy, jak i stosunek odbiorcy do nadawcy. Nic zawsze przylegają one do siebie tak w swej jakości, jak i intensywności. ..Dwoisty” charakter tego czynnika konstytutywnego rozmaicie eksploatują pisarze operujący przedstawieniem w utworze sytuacji narracyjnej (por. na przykład Conrad Zwycięstwo).

D. Sytuacja nadawcza, sytuacja odbiorcza, sytuacja nadawczo-odbiorcza. Naszym zdaniem niedostatecznie docenia się konstytutywność czynników sytuacyjnych nadania i odbioru dla struktury komunikatu. Ważkość ich mniej się rzuca w oczy w wypadku komunikatu językowego w postaci pisanej, chociaż jest ona może większa niż w wypadku komunikatu językowego w formie mówionej. Sytuacja nadawcza to zespół czynników określających konkretny stan rzeczy zewnętrzny w chwili nadawania komunikatu. Aktywizuje ona nadawcę, wpływa na taki czy inny jego stan psychiczny. W konsekwencji rzutuje między innymi na wybór przedmiotu komunikatu, na ujęcie tego przedmiotu i jego przedstawienie. Jeśli w trakcie pożaru nadawca wzywa sąsiada na pomoc, to sytuacja ta

* O podstawowej dla wewnętrznej organizacji utworu literackiego wadze wiedzy twórcy o stosunkach międzyludzkich różnego rodzaju, o roli irh wzajemnej zgodności i konfliktowości dla konstrukcji akcji i charakterów por S. Skwar czyńska W,9tęp do nauAi o literaturze, t. I. Warszawa 195-1. s. 256 1 nast.

⁵ Sn znaczeniu zmian w stosunkach międzyludzkich — oczywiście w odniesieniu do konstrukcji fabuły (w dramacie 1 — kładzie nacisk juz Arystoteles w Poetyce, mówiąc oich przechodzeniu od przyjaźni do nienawiści 1 odwrotnie.

Por $. Skwarczyiiska. Teoria Itstu Lwów 19U7