4 (403)

112 II. Problem teorii gatunków mov.~.

oraz zainteresowania nadawcy postępowaniem odbiorcy; podczas gdy (i i (g) przedstawiają asymetryczny charakter tego związku.

Mogłoby się wydawać, że asymetryczny charakter pojęcia satosu łączy się z takimi angielskimi słowami związanymi z władzą, jak order [rozkazać] czy reprimand (upominać]; w istocie jednakże satosu nie odwołuje się do władzy nadawcy nad odbiorcą. Raczej szuka ono swego uzasadnienia w odpowiedzialności i dobrych uczuciach wobec słuchającego, to je~: w „rodzicielskim” stosunku osoby „stojącej wyżej” (mówiącego) wobec osoby „stojącej niżej” (słuchacza). Pojęcie satosu jest wyraźnym przykładem często dyskutowanego japońskiego „paternalizmu”. W Japonii

Oczekuje się, że zwierzchnik będzie żywi! uczucia rodzicielskie. Istotnie, oczekiwania społeczne względem jego roli często powodują, że zachowuje się on tak, jakby żywił takie uczucia, niezależnie od tego, czy ma je faktycznie czy nie. Ta gra oczekiwań przypomina oczekiwania zwiększonej odpowiedzialności kierowane wobec najstarszego syna w tradycyjnej rodzinie japońskiej. Musi on wykazywać poczucie odpowiedzialności za innych, zajmujących niższą pozycję w rodzinie. Na Zachodzie takie przejmowanie odpowiedzialności za czyjeś sprawy osobiste byłoby uznane za wtrącanie się w jego sprawy prywatne. Tymczasem w Japonii osoby na stanowiskach kierowniczych, mistrzowie czy dyrektorzy bywają pośrednikami przy zawieraniu małżeństw przez ich podwładnych i jest to widziane jako przejaw „rodzicielskiej” odpowiedzialności i troskliwości w stosunku do podwładnych (De Vcs 1985: 159).

Jak pokazuje Lebra (1976: 51) w przedwojennej Japonii nawet

Jednostki wojskowe stanowiły quasi-rodziny składające się z quasi-rodziców i quasi-dzieci. Pewien były oficer zauważył, że podoficer jest jak gospodyni, która opiekuje się żołnierzami jak matka, podczas gdy dowódca kompanii może być porównany do ojca, którego rozkazy są ściśle przestrzegane, ale który również żywi przywiązanie rodzinne do swoich żołnierzy.

(Lebra cytuje tu pracę Minami 1953: 157).

O ile od przełożonego oczekuje się zachowań „rodzicielskich”, o tyle podwładny powinien przyjąć rolę dziecka — nie tyle posłusznego, co raczej takiego, które zna swoich rodziców i może polegać na ich uczuciach. Również to znajduje odbicie w zasobie japońskich czasowników oznaczających akty mowy, a zwłaszcza, (jak wykazała Morimoto 1985) w pojęciu nudaru. Najpierw jednak kilka dodatkowych cytatów z prac psychologów społecznych:

W tradycyjnym systemie japońskim osoba podwładna nie miała „praw”. Jedynym środkiem, jakim dysponowali podwładni — zważywszy na to, że nie istniały stosunki kontraktowe — było wzbudzanie przez

Anna. Wierzbicka, Akty i gatunki mowy -w różnych językach i kulturach

113

nich dobroci i życzliwości a swoich przełożonych. Reakcje te wzbudzano poprzez apelowanie do ich potencjalnych uczuć opiekuńczych. Ta zdolność do wzbudzania życzliwości i dobroci u przełożonych w sposób nieco manipulacyjny zwana jest po japońsku amatru. Została ona obszernie i przekonywająco opisana przez Takeo Doi (1973) (De Vos 1985: 159-1G0).

Jak zauważyła Morimoto (1985), język japoński ma dwa czasowniki zwykle tłumaczone na angielski jako ask for (prosić o]: tanomu i nedaru:

. -i-rz o ile tanom,u można rzeczywiście uznać za semantyczny ekwiwalent anielskiego ask for (prosić o], nedaru oznacza raczej inne, charakterystyczne apońskie pojęcie, które odzwierciedla psychologię amae (analizę seman--‘cziią pojęcia amae/amaeru znaleźć można w pracy: Wierzbicka 1992, iizdz. 4). ;

Nedaru niezmiennie oznacza bliski stosunek, i sądzę, że zawarte w tym czasowniku jest coś więcej, niż „zakładam, że będziesz chciał to zrobić”. Używany on jest przez podwładnego tylko wobec przełożonego, z którym utrzymuje on bliskie stosunki (... ] i pokazuje, że mówiący wie, że przełożony żywi wobec niego przyjazne uczucia, i że on może to wykorzystać (Morimoto 1985).

Opierając się na analizie nedaru przedstawionej przez Morimoto; zaproponować można następującą ekspłikację tego pojęcia: 1

nedaru

(a) mówię: chcę żebyś zrobi! dla mnie coś dobrego

(b) mówię to, bo chcę, żebyś to zrobił

(d) myślę, że będziesz chciał to zrobić

(e) bo wiem, że czujesz do mnie coś dobrego

(f) wiem: ty możesz robić dla mnie takie dobre rzeczy ja nie mogę robić takich dobrych rzeczy dla ciebie

Zarówno angielskie ask for [prosić o], jak i japońskie tanomu zawierają pierwsze trzy z tych składników (a, b i c), lecz nie zawierają (d) tzn. pełnego pewności oczekiwania, że życzenie zostanie spełnione z powodu zakładanej życzliwości słuchacza], (e) [tzn. założenia „dobrych uczuć” u słuchacza] czy (f) (tzn. założenia, że stosunek ten jest ze swej natury asymetryczny, nie tyle w terminach władzy i autorytetu, co raczej opiekuńczości i zależności],

W proponowanych tu formułach zarówno znaczenie angielskich czasowników wam (ostrzegać] i threaten [grozić], jak i japońskiego satosu zostało przedstawione w uproszczonym i zestandaryzowanym języku angielskim opolskim). Niemniej formuły te mogłyby bez trudu być przetłumaczone na japoński, ponieważ o ile słowa takie jak wam (ostrzegać] (podobnie też