6 (319)

116 II. Problem teorii gatunków mow

kładzie nacisk na poczucie zobowiązania ze strony mówiącego. Najważniejsze jednak, że pojęcie japońskie implikuje relację asymetryczną (składnik b⁵) i uczucie „niespłacalnego długu”, który łączy uczcie quasi-wdzięc.znośc; z czymś przypominającym poczucie winy (składnik b”).

Należy dodać, że oczekiwanie, iż podziękowania czy przeprosiny ic „powszechne akty mowy”, które można znaleźć w większości kultur, a może nawet we wszystkich, jest całkowicie bezpodstawne. Weźmy przypadek australijskich Aborygenów Yolngu:

Yolngu nigdy nie wyrażają słownie podziękowań (. .. [Zakładają, że] ludzie normalnie robią jakieś rzeczy z dwóch powodów: albo dlatego, że chcą, albo dlatego, że mają. jakieś zobowiązania wynikające z konkretnych relacji pokrewieństwa. Dlatego też Yolngu, któremu Balanda (biały) właśnie wyświadczył jakąś przysługę, myśli automatycznie, że Balanda np. podwiózł go łodzią, ponieważ tak chciał, więc nie ma potrzeby mu dziękować. [,.. ] Ta analiza przyczyn, dla których Yolngu coś robią, zgadza się z zasadą wzajemności, która działa w obrębie systemu zobowiązań wobec poszczególnych krewnych (Harris 1984: 134-135).

Z drugiej strony zobowiązania oparte na systemie pokrewieństwa, które po części wyjaśniają brak słowa „dziękuję” w wielu językach australijskich Aborygenów, znajdują odbicie w innych aktach rnowy, nie mających odpowiedników w językach europejskich i nie mających miejsca w zleksy-kalizowanych taksonomiach aktów mowy w językach takich jak angielski. Ten problem rozpatrzymy w innym miejscu.

1.5. Eliminowanie błędnych kół

Stosowanie w eksplikacjach względnie prostych terminów, co umożliwia precyzyjne porównywanie pojęć (zarówno w obrębie jednego języka, jak i między językowo), pozwala również na wyeliminowanie z definicji błędnych kół, których pełne były tradycyjne słowniki (a w szczególności słowniki synonimów i wyrazów pokrewnych). Zwykle słowo takie jak request [upraszać] definiowano poprzez odniesienie do ask for [prosićj i vice ver-sa\ przeważnie tak: to reąuest = to ask pohtely for something [upraszać = prosić uprzejmie o coś] i to ask for something — to make a simple reąuest [prosić — zwrócić się z prośbą]. Na przykład Hornby i inni (1969) definiują ask [prosić] jako reąuest Information or sernice [prosić o informacje lub przysługę], reąuest [prosić] jako make a reąuest [zwrócić się z prośbą] i reąuest [prośba] jako asking or being asked for something [proszenie lub bycie proszonym o coś].

W założeniu mojej analizy żaden czasownik oznaczający akt inowy nie r.noże być definiowany poprzez inny czasownik oznaczający jakiś akt ino-•vy. Jedyny czasownik odnoszący się do mowy używany w eksplikacjach say [mówić/powiedzieć), który uważam za niedefiniowalny i który ma 'tatuś uniwersalnej i prostej jednostki semantycznej. Inne słowa używa-:.e w moich eksplikacjach nie zawsze mają ten sam status, ale wszystkie ' względnie proste, i w określonym kontekście mogą być traktowane ja-_vj niedefiniowalne. Ścisłe oddzielenie słów definiowanych od niewielkiego rbioru względnie prostych słów używanych do definiowania zapobiega, powijaniu się błędnycłi kół i zapewnia efektywność analizy w sensie arysto-trlesowskim, tj. redukowanie pojęć złożonych i niejasnych (posteriora) do prostszych i względnie jasnych (priora), i unikaniu tłumaczenia nieznanego :rzez nieznane.

ii/;, '    :

1.6. Dowody na proponowane formuły

Przedstawione formuły powinny pozwolić przewidzieć cały zakres uży-:ia danego wyrażenia. Prawie wszystkie formuły miały wiele roboczych wersji, które konsultowano z rodowitymi użytkownikami danego języka,-zanim osiągnęły postać optymalną, tj. taką, która'by dobrze odwzorowywała wszystkie aspekty użycia danego wyrażenia.

Zdanie sprawy z zakresu użycia wyrażenia oznacza., moim zdaniem, zdanie sprawy zarówno z sytuacji, w których wyrażenie jest stosowane, jak też z dopuszczalnych dla niego kontekstów składniowych.

Rozpatrzmy na przykład czasowniki revaal [wyjawić], confess [wyznać] i tell [powiedzieć]. Dlaczego można tell someone a joke [opowiedzieć komuś dowcip], ale nie *reveal someone a secret- [*ujawnić komuś sekret], czy * confess someone one’s sins [wyspowiadać się komuś ze swoich grzechów]? Wydawałoby się, że we wszystkich trzech przykładach działanie wpływa jakoś na odbiorcę (w tym sensie, że dowiaduje się on czegoś). Jednak revc-ql [wyjawić] i confess [wyznać] różnią się od tell [powiedzieć] implikacjami dotyczącymi charakteru przekazanej wiadomości. Revealmg [wyjawienie] komuś tajemnicy wpływa zarówno na samą tajemnicę, jak i na słuchacza, ponieważ tajemnica wychodzi na jaw. Podobnie jeżeli wyznaję komuś (confess) swoje grzechy, to przestają być one brudem, brzemieniem, a mogą być nawet „zmyte” poprzez akt odpuszczenia. Inaczej wygląda sprawa z powiedzieć (tell). Tell nie oznacza, że wiadomość jest tajna, jak w przypadku reveal, ani że łączy się z poczuciem winy, jak confess.

Wiadomość wyrażona przez tell może być dość trywialna i sani akt mowy może na nią nie wpływać, np. jeżeli [opowiem] tell Janowi dowcip jest prawdopodobne, że wpłynie to na Jana (Jan roześritieje się), ale nie