Image054

70 II. Problem teorii gatunków mowy

inaczej uwarunkuje jego komunikat niż sytuacja późniejsza, gdy po pozatze opowiada o nim sąsiadowi. Typowe warianty sytuacji nadawczej różnicują w sposób bardzo wyraźny struktury rodzajów literackich, a także gatunków. ZwTÓcił na to uwagę R. Petsck®, w odniesieniu do różnych gatunków

fabularnych.

Sytuację nadawczą wyznaczają nie tylko momenty zwykłej lub niezwykłej ..codzienności" bieżącego życia, ale także wywierające na nią wpływ momenty społeczno-historyczne. Działają one bądź bezpośrednio, przez ukształtowanie owej „codziennej" sytuacji, bądź pośrednio — poprzez świadomość nadawcy i odbiorcy lub toż tylko poprzez świadomość nadawcy. Znaczenie ich dla sytuacji nadawczej, a poprzez nią dla struktury komunikatu, jest pierwszorzędne. Są one siłą motoryczną dla krystalizacji gatunków literackich o genezie zawsze przecież historycznej. Uprzytomny-rny sobie na przykład i strukturę, i społeczno-historyczną genezę powiastki filozoficznej, powieści historycznej czy pow ieści produkcyjnej. Inną już rzeczą, rzeczą, którą w tej chwili pominiemy, jest różny stopień wyeksponowania w* strukturze gatunku pola sytuacji nadawczej z jej społeczno-historycznymi uwarunkowaniami oraz sprawa neutralizacji z biegiem czasu sensu ideologicznego sytuacji nadawczej i odbiorczej w pewnych gatunkach czy ich odmianach.

Wyodrębnienie sytuacji odbiorczej od sytuacji nadawczej wbrew niekiedy wysuw-anej sugestii, iż stanowią one jedność — jest konieczne z dwóch względów*: po pierwsze zdarza się. że te sytuacje nie pokrywają się ze sobą w czasie na przykład w wypadku listu), po drugie mają one różny ośrodek, tu nadawca, tam odbiorca, odbiorca, który poprzez swoje rożnego typu reakcje staje się jakby wykładnikiem Sytuacji, jej charakte ru. napięcia, nastroju. Można sytuację odbiorczą określić poprzez te same aspekty co sytuację nadawczą, ale ma ona także pewne momenty sobie tylko właściwe. I tak na przykład uwarunkowania społeczno-historyczne wyrażają się na gruncie odbiorczym także w postaci tak zwanego zapotrzebc Wania społecznego, któremu towarzyszy dynamika postulatywna, swoiście a kierunkowo mobilizująca nadawców. O faktycznej, mimo innych pozerów. odrębności sytuacji nadawczej i sytuacji odbiorczej świadczy taki na przykład wypadek, gdy nadawca jest nastawiony na obszerny komunikat u odbiorca nie ma w tej chwili czasu na jego odbiór; nierzadko następuje wówczas „przytrzymywanie" wymykającego się słuchacza, także poprzez

° R. Petsch, W/tsen und Form.cn der ErzdhUcunM. Halle (Saale) 1934 W oJ niesieniu do sytuacji założonych opowiadania por. F. Stanzel, Ihc typucA-' Erzdhlsituattoncn im Roman. Wien 1955.

odjłowiednie ujęcie i redakcję" komunikatu'. Ton sam wypadek sygnalizuje nam inne. doniosłe zjawisko. Pomiędzy sytuacją nadawczą a sytuacją odbiorcza może zachodzić dysharmonia lub też harmonia. Z rozważań R. Petscha na temat warunków sytuacyjnych opowiadania ustnego wynika, iż warunkiem zaistnienia komunikatu o postaci rozwiniętego opowiadania jest harmonia zachodząca pomiędzy sytuacją nadawczą i sytuacją odbiorczą. Badacz widzi ją w tym. że jedną i drugą określa czas wolny od innych zajęć tak nadawcy, jak i odbiorcy, atmosfera spokoju i odpoczynku po codziennej pracy. Momenty te określają odpowiednie pole strukturalne ludowego opowiadania.

Obok sytuacji nadawczej i sytuacji odbiorczej wyodrębniamy sytuację nadawczo-odbiorczą. Idzie tutaj o nadrzędna w stosunku do nich jedność

0    cechach własnych. Wyznacza ją wycinek płynnego czasu wykreślony przez trwanie komunikatu. Z tego punktu widzenia można by określić sytuację nadawczo-odbiorczą jako konsytuację komunikatu. Jej charakter

1    treść podlega zmienności i rozwojowi³.

Pierwszorzędną wagę ma [... aspekt sytuacji nadawczo-odbiorczej, zwłaszcza w odniesieniu do tej odmiany komunikatu, jaką jest komunikat językowy. Jest to aspekt bezpośredniości lub pośredniości kontaktu pomiędzy nadawcą i odbiorcą w ramach sytuacji nadawczo-odbiorczej. Mówimy o bezpośredniości wtedy, gdy w toku komunikatu zachodzi faktyczna współobecność w przestrzeni i czasie ich obu. a więc taki stan rzecz'.. jaki scharakteryzowaliśmy poprzednio. Bezpośredni kontakt nadawcy z odbiorcą wyzwala atmosferę humanistyczną, żywą atmosferę związku duchowego pomiędzy wchodzącymi w grę osobami. Bezpośrednia sytuacja nadawczo-odbiorcza z natury rzeczy znamienna jest dla ustnego komunikatu językowego. Toteż do czasu wynalazku pisma tylko ona wchodziła w grę. Potem, w miarę rozpowszechniania się sztuki czytania i pisania

’ I tak np. struktura Jawnej powieści chińskiej, opowiadanej przez zawodowych opowiadacty. wyznaczona została przez strukturalną dynamikę sytuacji odbiorczej chodziło tutaj o to, aby zmusić słuchacza dysponującego przecież ograniczonym czasem do pojawienia się nazajutrz dla wysłuchania dalszego ciągu powieści Stąd strukturalna kompozycja rozdziałów o podobnym wymiarze, stąd charakter tematu oraz tak; rozwój fabułv. ze granice rozdziałów przebiegają poprzez poszczególne ciekawe i pełne napięcia Sceny, a opowiadacz kończy każdy rozdział zapowiedzią ciekawego ciągu dalszego. Por pow ieść Er-iu-mei. polski pr zekład zatytułowany Cud wtórego kwitnienia itiw, Warszawa 1964 z przekładu niemieckiego: Oxe Pachę des jungen Meh oraz dołączone do przekładu polskiego L'wagi tłumacza niemieckiego 'dr F Kuhn) i posłowie (dr T. Żbikowski).

* Por 5. Skwarezynska Geneza i rozwój rodzajów literackich, [w tejże. Z teorii literatury. Cztery rozprawy, Lód* 1947