Image055

72 It Problem teorii Ratunków mowy

coraz silniej wypierała ją sytuacja pośrednia: najuporczywiej    co zro

zumiałe - dominowała ona na gruncie twórczości ludowej Wynalazek druku i jego rozpowszechnienie doprowadziły w dziedzinie sztuki słowa do bezwzględnej dominacji sytuacji pośredniej. .Jaką rolę odgrywa ten aspekt .s\ tuncji nadawczo-odbiorczej dla krystalizacji i charakteru pewnych Struktur gatunkowych, niech zaświadczy z jednej strony list. z drugiej powieść (w naszym kręgu kulturowym): w obu wypadkach forma pisana należy do cech strukturalnych gatunku. Rodzaje, które jako „formy naturalne' przezwyciężają kryzysy historyczne, uzyskały zupełnie nową postać, gdy w komunikacji pośrednia sytuacja nadawczo-odbiorcza wzięła górę nad bezpośrednią, jakżeż łatwo jest to uchwytne na gruncie liryki, która przeszła od postaci wokalno-oralnej do postać: pisanej, peicypowanej w sytuacji czytelniczej. w tej nowej, a specyficznej formie sytuacji odbiorczej. Zagadnienie to. tak bardzo podstawowe, jest prawie zaniedbane w teorii literatury i ge-tiologii. Z jego olbrzymiej wagi dla charakteru kultury zdają sobie sprawę jej teoretycy i historycy, jak na przykład Levi-Strauss⁰. W podtekście jego rozważań na temat rewolucji kulturalnej wynikłej z rozpowszechnienia wynalazków, służących porozumieniu między osobami oddalonymi, można odczytać, iż owe niewątpliwe dobrodziejstwa przyniosły także człowiekowi nic byle jaką szkodę sui generis dehumanizację stosunków międzyludzkich. W święcie współczesnym, a szczególnie w świecie socjalistycznym usiłuje się temu choć trochę zaradzić — czego wyrazem między innymi są organizowane „spotkania" pisarzy z czytelnikami.

Bezpośredniość lub pośredniość sytuacji nadawczo-odbiorczej jest ważnym wyznacznikiem strukturalnym komunikatu: i tak na przykład dramat literacki i dramat teatralny różnicuje nic- tylko tworzywo (tam wyłącznie język, tutaj oprócz języka inne tworzywa teatralne), lecz także sytuacja nadawczo-odbiorcza — tam pośrednia, tu bezpośrednia (przy pewnych specyficznych czynnikach, które tu pominiemy' W świetle tego wyznacznika strukturalnego należałoby przyjrzeć się strukturalnej swoistości komunikatu językowego nadawanego przez reiefbn i telegraf. Nic można również pominąć tego aspektu strukturalnego, rozważając swoistość słuchowiska radiowego i widowiska tclcwizjnego.

E, Kierowana względem na cel porozumienia z odbiorcą funkcja komunikatu Tej dwa aspekty: pr akii v c z n y i czysto h u m a n i s t y c z n y. Komunikat skierowany jest zawsze ku odbiorcy i zawsze nastawiony na pewien cel zamierzony przez nadawcę w stosunku do tegoż odbiorcy. Ów kierunek działania komunikatu

⁹ C. Levi-Strauas AnLhropoliMjtt: ytructuml*. P*ri5 I9SS

-o względu na określony cel nazywamy jego funkcją. Nie ma komunikatu. który by nie pełni} pewnej funkcji. Funkcje te mogą być różnorodne: ubliża jc do siebie to. że wszystkie są nastawione na odbiorcę komumloi-• j Mimo ogromnej różnorodności tych funkcji można je sprowadzić do pewnej ilości funkcji typowych, posługując się. oczywiście, odpowiednim kryterium dla ich typologicznej systematyki. Najwłaściwsze wydaje nam ₌ię kryterium celu, / tym zastrzeżeniem, że wchodzi tu w grę jedynie cel przyświecający nadawcy w stosunku do adresata komunikatu.

Celem komunikatu może być przekazanie odbiorcy pewnej ogólnej wie-i.ty o świeci*:* i o życiu dla rozszerzenia sumy jego wiedzy i pouczenia

dla ustosunkowania go w odpowiedni sposób do rzeczywistości, dla pociągnięcia go ku odpowiedniemu działaniu i wyrobienia w nim odpowiedniej postawy. Jego treści mogą być filozoficzne, naukowe, światopoglądowe etc.; mogą one być ujęte teoretycznie w sposób mniej lub bardziej systematyczny lub też mogą wskazywać ogólne lub szczegółowe normy i zasady zachowania czy postępowania (normy etyczne lub zasady praktyki w tej łub innej dziedzinie aktywności, na przykład w dziedzinie nauki, sztuki, rzemiosła, życia towarzyskiego, działania społecznego). Funkcję komunikatu nastawionego względem odbiorcy na taki cel nazwijmy funkcją wychowawczo-dydaktyczną. Przedmiot komunika-::: ujęry może być w postaci przed łożonych stwierdzeń i wykładu, ra-•iy. rozkazu i wezwania często w formie podawczej apelu. Nadawca w>stępuje tu w roli mędrca i wychowawcy, nauczyciela, mistrza. Takie jego określenie rzutuje modyfikująco na osobę odbiorcy i na stosunek r .dawcy i odbiorcy: podobnie również i na inne wyznaczniki strukturalne komunikatu.

Celem komunikatu może być przedstawienie obiektywnej rzeczywistości na różnych jej odcinkach i w różnorakich zasięgach od świata przyrody po świat rzeczywistości społecznej. W centrum znajduje się jednak przede szystkim człowiek i jego los. jego pasja poznania, działanie i życie ducho-•e: stąd obraz różnych społeczności, narodów i ludzkości w ich pochodzie historycznym, obraz ich historycznych sytuacji i aspiracji. Takie przedstawienie przynosi odbiorcy rozszerzenie wiadomości o swiecie, pogłębienie je-ęo w nim rozeznania, nieraz odkrycie świata wartości. Funkcję rakiego komunikatu nazwijmy funkcją informacyjno-przedstawiającą. Nadawca występuje wówczas w roli informatora, odtwórcy i animatora świata zewnętrznego; ukazuje go i przedstawia za pomocą informacji, relacji. opisu, opowiadania, ewokacji Posługuje się bądź środkami przekazu bezpośredniej obserwacji i doświadczenia, bądź pośrednimi środkami metaforycznymi. Zbyteczne jest podkreślać, że tak sprecyzowana funkcja