Obraz9

Rozdział 9. Narzędzia pomiaru pozycji społecznej w Polsce

poziomu dochodów, zasobów materialnych, prestiżu, systemu wartości, stylu życia, barier ruchliwości i wzorów konsumpcji (Wesołowski 1970a; Słomczyński, Wesołowski 1973).

Prawidłowości tych poszukiwano w sferze zróżnicowania zawodowego, opierając się na podstawowej przesłance tych badań, że struktura zawodowa przejęła w Polsce rolę głównego czynnika kształtującego podziały społeczne. Założeniom teoretycznym podporządkowano schemat doboru próby i metodologię analiz. Kierując się przekonaniem, że kluczową zmienną jest przynależność zawodowa jednostek, skonstruowano klasyfikację zawodów, którą zaczęto wykorzystywać jako narzędzie kodowania danych i jako wskaźnik na etapie analiz. Ludność miejską podzielono na dziewięć podstawowych segmentów: 1) specjalistów, 2) techników, 3) pracowników biurowych, 4) mistrzów i brygadzistów, 5) rzemieślników (właścicieli firm), 6) pracowników fizyczno-umysłowych oraz 7) robotników wykwalifikowanych, 8) robotników półwykwalifikowanych i 9) robotników niewykwalifikowanych.

Schemat ten stał się punktem wyjścia do stworzenia klasyfikacji zawodów dla potrzeb ogólnopolskich badań surveyowych, obejmujących również ludność rolniczą. Próbę taką podjęto z inicjatywy autorów badań „łódzko-szczecińsko-koszalińskich”, w ramach kompleksowego programu standaryzacji podstawowych cech społecznych uwzględnianych w badaniach. Pierwszą socjologiczną klasyfikację zawodów, nazwaną Społeczną Klasyfikacją Zawodów, opracowali Pohoski i Słomczyński. Ukazała się ona jako drugi tom prac poświęconych standaryzacji tzw. zmiennych metryczkowych (Pohoski, Słomczyński, Mielczarek 1974).

Przedsięwzięcie to miało charakter bezprecedensowy z trzech względów. Po pierwsze, SKZ odpowiadała na zapotrzebowanie w zakresie - dostosowanego do złożonej rzeczywistości - szczegółowego schematu kodowania przynależności społeczno-zawodowej jednostek. Wyróżniono w niej 367 podstawowych jednostek klasyfikacyjnych (kategorii zawodowych), które pogrupowano w 75 kategorii wyższego szczebla, a te z kolei w 29 kategorii; na najwyższym szczeblu wyróżniono dziewięć wielkich grup. Po drugie, zrobiono krok naprzód, jeżeli chodzi o kryteria grupowania zawodów. Ponieważ klasyfikacja socjologiczna powinna z założenia odwzorowywać najistotniejsze podziały, należało uwzględnić podstawowe wyznaczniki pozycji społecznej. Autorzy SKZ starając się wyodrębnić socjologicznie znaczące segmenty, wzięli pod uwagę treść wykonywanych zadań, a poza tym poziom wymaganych kwalifikacji, usytuowanie zawodów w hierarchii organizacyjnej firm, w strukturze własności i podziale działowo-branżo-wym. Po trzecie, wprowadzenie SKZ narzuciło określony standard, jeżeli chodzi o informacje potrzebne do operacjonalizacji przynależności społeczno-zawodowej respondentów. Przypisanie określonego kodu SKZ wymagało zadania sekwencji pytań, począwszy od nazwy wykonywanego zawodu i krótkiego opisu czynności, skończywszy zaś na pytaniach o zajmowane stanowisko, stosunek do własności i miejsce w podziale branżowym. Oczywiście posługując się SKZ można kodować jakiekolwiek zawody, co w szczególności dotyczy małżonka, rodziców, rodzeństwa, jak również zawodów respondenta w przeszłości.

Po kilku latach testowania użyteczności tego schematu, w 1978 roku Pohoski i Słomczyński (1978) opublikowali zmodyfikowaną wersję SKZ, która w swych zasadniczych ramach jest stosowana do dzisiaj. Na najbardziej szczegółowym 122 poziomie liczyła ona 336 kategorii zawodowych, grupowanych sukcesywnie w ka-

tegorie wyższego rzędu. Na czwartym, najogólniejszym szczeblu podziałów wyodrębniono 10 następujących grup (liczby identyfikują ich symbole kodowe).

Polskie klasyfikacje zawodów

0    Kierownictwo i wyższe kadry

1    Specjaliści

2    Technicy, mistrzowie i wyspecjalizowani pracownicy biurowi

3    Inni pracownicy umysłowi

4    Pracownicy fizyczno-umysłowi

5    Wykwalifikowani pracownicy fizyczni

6    Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni

7    Rolnicy

8    Właściciele zakładów wytwórczych i usługowych

9    Inni i niesklasyfikowani

Społeczna Klasyfikacja Zawodów miała dostarczyć standardowego wskaźnika identyfikującego umiejscowienie respondentów w strukturze społecznej.

W związku z tym nasuwa się pytanie o stan wykorzystania tego narzędzia w praktyce. Nie robiono żadnej ewidenqi wykorzystania SKZ przez innych badaczy, natomiast obserwacje i przegląd publikowanych badań prowadzą do wniosku, że jest ono stosunkowo niewielkie. Co prawda schemat ten był stosowany we wszystkich dużych i znaczących badaniach dotyczących struktury społecznej, ale równocześnie stopień wykorzystania SKZ nie przekraczał (jak sądzę) poziomu 10%, jeżeli wziąć pod uwagę wszystkie zrealizowane badania, mimo że prawie w każdym zadaje się pytanie o zawód. O problemach związanych z wdrożeniem Społecznej Klasyfikacji Zawodów do powszechnej praktyki badawczej pisał Zbigniew Sawiński (1995). Na podstawie analiz można wyróżnić trzy główne problemy.

Pierwszy z nich wynika ze szczegółowości SKZ. W sytuacji, gdy koderzy odwołują się do ponad trzystu kategorii szczegółowego podziału, wyszukiwanie kodów jest skomplikowane i wydłuża czas przygotowania zbioru danych. Oczywiście kodowanie według SKZ zwiększa też koszty badania (wykwalifikowanym koderom trzeba zapłacić), co powoduje, że większość badaczy decyduje się na wybór prostszych rozwiązań, polegających na ogół na zadawaniu zamkniętego pytania o zawód i samozaliczaniu się respondentów do jednej kategorii z przedstawionej im listy kilku zawodów.

Drugi problem wynika z niejednoznaczności niektórych kategorii. Trudno zwłaszcza odróżnić robotników wykwalifikowanych od półwykwalifikowanych i niewykwalifikowanych. Informacji tych nie zawierają dokonywane przez respondentów opisy ról zawodowych, na ogół więc koderzy muszą zgadywać lub odwołują się do poziomu wykształcenia, które może nie mieć żadnego związku z zawodem.

Trzeci problem dotyczy etapu analiz. Chodzi o to, że tak szczegółowa klasyfikacja zawodów nie dostarcza czytelnego obrazu zależności z innymi zmiennymi. Dlatego też posługiwanie się zmienną „zawód" wymaga sprowadzenia 336 kategorii SKZ do bardziej podstawowego podziału, reprezentującego od kilku do kilkunastu segmentów - w zależności od celu analiz. Zakłada to posiadanie pewnej wiedzy o strukturze społecznej i znajomości teorii, podczas gdy większość badaczy wiedzy tej mieć nie musi i preferuje gotowe narzędzie operacjonalizacji pozycji społecznej. Bariera ma charakter teoretyczno-techniczny, SKZ bowiem. 123