Obraz2

Rozdział 9. Narzędzia pomiaru pozycji społecznej w Polsce

miotami, symbolami i ludźmi zoperacjonalizowano w postaci hierarchii kilku poziomów, przypisując im wartości liczbowe od 0 do 9. Trzema dodatkowymi charakterystykami, które należało uwzględnić, był czas poświęcony na pracę z przedmiotami, symbolami i ludźmi; stworzono też zmienną „kompleksowość czynności roboczych", opisującą stopień powiązań między czynnościami definiującymi rozpatrywane aspekty. Uzyskano w ten sposób wartości dla siedmiu zmiennych, które przypisano wybranym trzydziestu kategoriom SKZ. Po przeprowadzeniu analizy czynnikowej uzyskano wartości sumarycznego indeksu złożoności pracy. Ostatni etap polegał na przypisaniu jego wartości szczegółowym kategoriom SKZ - zrobiono to, stosując analizę regresji według schematu wykorzystanego do konstrukcji skal prestiżu i społeczno-ekonomicznego statusu zawodów.

9.3. Cztery problemy,

KTÓRE KAŻDORAZOWO NALEŻY ROZSTRZYGNĄĆ

Przydatnym podsumowaniem przeglądu wskaźników może być spojrzenie z perspektywy badacza stającego przed koniecznością wyboru. W odniesieniu do wskaźników pozycji społecznej wymieniłbym cztery uniwersalne kryteria, istotne również w polskim kontekście.

Pierwsze pytanie wymaga rozstrzygnięcia, czy rzeczywiście zróżnicowanie zawodowe jest centralną osią struktury społecznej. Akceptacja tego, dominującego zresztą, poglądu uzasadnia sens posługiwania się klasyfikacjami i skalami zawodów. Za wyborem tej opcji przemawiają argumenty teoretyczne i analityczne, wynikające z korzyści posługiwania się standardowymi narzędziami analiz. Nawet badacze krytycznie nastawieni do tego podejścia rzadko dokonująw praktyce innego wyboru.

Jeżeli odpowiedź jest pozytywna i operacjonalizacji wskaźników pozycji społecznej dokonujemy w terminach „zawodów”, wyłania się drugie pytanie. Co wybrać; klasyfikacje czy skale? Podejmując decyzję, warto mieć na uwadze teoretyczny i analityczny aspekt tego problemu. Przy wyborze między klasyfikacjami a skalami zawodów powinno się przede wszystkim wyjść od teorii. Posłużenie się klasyfikacjami wynika z założenia, że dystanse i bariery, konstytuujące strukturę społeczną, nie dają się sprowadzić do jednowymiarowej hierarchii i należy odtworzyć jej kształt w postaci układu kategorii. Wybór skal zakłada perspektywę hierarchiczną. Oczywiście zastosowanie jednego narzędzia nie eliminuje drugiego, dlatego też ważne jest sformułowanie teoretycznych przesłanek dokonanego wyboru.

Aspekt analityczny wyboru można zilustrować na przykładzie analizy regresji. Powiedzmy, że analizujemy wpływ pozycji społecznej na poziom zarobków. Niewątpliwie posłużenie się określonym zestawem kategorii społeczno-zawodowych pozwala lepiej zrozumieć kształt tej zależności, pociąga jednak za sobą wzrost liczby parametrów, osłabiających czytelność jej interpretacji w ramach takiego modelu. Odwrotnie jest ze skalami zawodów: do pokazania zależności zarobków od pozycji społecznej (zdefiniowanej w terminach skali zawodów) wystarcza tylko jeden parametr (uzyskany w postaci współczynnika regresji). Otrzymana w ten 128 sposób informacja jest mniej wnikliwa, ale bardziej czytelna.

Trzeci problem, który jest specyficznie polski, dotyczy posługiwania się polskimi i międzynarodowymi klasyfikaq'ami zawodów. Jak wiadomo, obligatoryjnym warunkiem uczestniczenia w badaniach międzynarodowych jest stosowanie International Standard Classification of Occupations. ISCO zapewnia ścisłą porównywalność wyników, natomiast warto pamiętać, że stosowanie międzynarodowych standardów dokonuje się kosztem zmniejszenia trafności pomiaru Ponieważ w odniesieniu do Polski bardziej adekwatnym wskaźnikiem pozycji społecznej są klasyfikaqe tworzone na bazie Społecznej Klasyfikacji Zawodów, rozwiązaniem optymalnym jest kodowanie danych w terminach klasyfikacji SKZ i ISCO. Wprawdzie zwiększa to koszty badania, ale w zamian dostarcza porównywalnych, a zarazem trafnych wskaźników. Z punktu widzenia analiz porównawczych prowadzonych w przekroju czasowym ważne jest to, że tylko SKZ zapewnia kumulatywność ustaleń na temat zmian w strukturze społecznej. Ponieważ nie istnieją jednoznaczne „reguły przejścia” między ISCO a Społeczną Klasyfikacją Zawodów, nie ma możliwości zakodowania według schematu ISCO danych zapisanych w postaci SKZ we wcześniejszych badaniach.

Aneks

Czwarty problem dotyczy wyboru skali zawodów. W praktyce rzecz sprowadza się do wyboru między skalami prestiżu i społeczno-ekonomicznego statusu. Na ogół preferowane są skale tego drugiego rodzaju: w sensie statystycznym mają większą siłę wyjaśniającą i łatwiej jest je interpretować przez odwołanie się do bardziej „konkretnych" wymiarów pozycji społecznej, jakimi sa poziom wykształcenia i zarobki jednostek. Oczywiście rekomendacja ta nie wyklucza posługiwania się skalami prestiżu zawodów. W odniesieniu do określonego kontekstu badawczego mogą być one silniej różnicującym wskaźnikiem, np. analizy prowadzone w latach dziewięćdziesiątych dla Polski wskazywały, że Międzynarodowa Skala Prestiżu Zawodów Treimana (traktowana jako charakterystyka pozycji społecznej) była silniejszą determinantą zarobków.

Aneks

Operacjonalizacja położenia społecznego w postaci zmiennej nominalnej (gdy nie zakłada się hierarchicznego wymiaru) wymaga posłużenia się klasyfikacjami zawodów. W odniesieniu do Polski schematem najbardziej trafnym i otwierającym największe możliwości analityczne jest Społeczna Klasyfikacja Zawodów. Zastosowanie SKZ do kodowania danych polega na przypisaniu informacji o zawodzie respondenta do 336 szczegółowych kategorii. Tak szczegółowy kod można wykorzystać do analiz jedynie po sprowadzeniu go do bardziej podstawowego podziału. Poniżej przedstawiam (zapisany w języku SPSS) rekod przejścia z 336 na trzynaście i na sześć kategorii, które można (jak wskazywałyby wyniki analiz) interpretować jako odzwierciedlenie najistotniejszych segmentów struktury społecznej.

Polecenia te pozwalają na dołączenie tych kodów do dowolnego zbioru danych, w którym są informacje o zawodzie zakodowane według SKZ. Dotyczy to wszystkich zawodów respondenta, jak i innych zawodów w zależności od celu analiz. W grę wchodzą zawody rodziców, małżonka, rodzeństwa, znajomych itp Zamieszczony tu plik instrukcji dla SPSS pokazuje, w jaki sposób podział na 13    129