P1050241

I

[13]

Podstawy funkcjonalnej typologii wypowiedzi

75

przez działania praktyczne, które porozumiewający się podejmują, oraz uniwersum tych działań, tj. przedmioty i sytuacje z tymi działaniami bezpośrednio związane.

W przykładzie omawianym przez Wittgcnsteina w grę wchodzi zbiór bloków kamiennych czterech rodzajów i operacja podawania tych bloków przy ustalonych rolach: budowniczego, który wydaje polecenia, i pomocnika, który podaje.

Ho pragmatyczne wyznacza, po pierwsze, uniwersum wypowiedzi — to, o czym się mówi. W rozpatrywanym przykładzie wszystkie wypowiedzi dotyczą podawania budowniczemu kamiennych bloków. Ponieważ tematyka wypowiedzi jest wyraźnie ograniczona do tego właśnie uniwersum, wypowiedzi są eliptyczne {Płytal zamiast Podaj mi teraz płytę!), wszystkie informacje bowiem poza wskazaniem rodzaju bloku są oczywiste i niezmienne. Po drugie określona jest z góry funkcja pojawiających się wypowiedzi: są to wyłącznie polecenia budowniczego dla pomocnika.

Ogólnie można powiedzieć, że tło pragmatyczne specyfikuje funkcjonalne typy komunikatów oraz ich uniwersum. Wypowiedź niefunkcjonalna — np. wypowiedź w konwersacji — nie jest z góry ograniczona ani pod względem funkcji, ani tematycznie: w konwersacji mogę usłyszeć rozmaitego typu wypowiedzi, na różne tematy. Wypowiedzi takie odsyłają mnie do otaczającego świata tout court bez żadnej selekcji. Wypowiedź funkcjonalna odsyła mnie do świata zredukowanego do tych składników i tych aspektów, które są relewantne ze względu na podejmowane działania.

Skala tego, co opisujemy jako tła pragmatyczne aktu komunikacji, może być różna — zależnie od celu opisu. Można brać pod uwagę doraźne, konkretne sytuacje i działania — takie jakie opisuje Wittgenstein — ale można objąć tym pojęciem sytuacje praktyczne ogólniejsze, wyznaczające ramy jakiejś wspólnej działalności porozumiewających się — np. całej działalności ekipy budowlanej przy budowie jakiegoś budynku. W tym przypadku w grę wchodziłyby oczywiście tylko komunikaty stanowiące narzędzie działań w rozpatrywanej dziedzinie, a nie np. prywatne rozmowy.

Wbrew pozorom nie znaczy to, że wszystkie wypowiedzi są funkcjonalne. Kiedy opowiadam komuś o przygodach Gilgamesza, opisuję miasto, które kiedyś zwiedzałem, dyskutuję na temat funkcji językowych, uczestniczę w konwersacji albo słucham czyjegoś opowiadania lub anegdoty, mówienie (lub słuchanie) nie angażuje ranie w żadne działania praktyczne, przeciwnie, odrywa mnie od wszystkiego, co nie jest grą komunikacyjną, w której uczestniczę. Jedynym tłem pragmatycznym wypowiedzi w konwersacji towarzyskiej jest sama działalność konwersacyjna. Podobnie opowiadanie, z natury rzeczy nie może dotyczyć tego, co się dzieje tu i teraz, ani też być narzędziem praktycznego porozumiewania się w sprawie podejmowanych wspólnie działań. Opowiadając zawieszam swoje uczestnictwo i uczestnictwo słuchaczy w działalności praktycznej, by skupić się na sprawach odległych i nie mających żadnego bezpośredniego związku z aktualną sytuacją praktyczną¹⁷.

¹¹ Jednym z głównych niedostatków behawiorystycznej teorii języka było pomieszanie tak rozumianej funkcjonalności z instrumentalnym charakterem komunikatu « ogólności, a także działania komunikacyjnego (funkcji illokucyjnej) z jego skutkami (funkcją pcrlokucyjnij) czyli wszelkiego rodzaju funkcjonalności.