P1050236

71

Podstawy funkcjonalnej typologii wypowiedzi

DO kogoś a wypowiedzią dialogiczną. Rozkaz jest najwyraźniej artykulacją ustosunkowania się mówiącego do adresata, natomiast nie tylko nie zakłada dialogu, ale przeciwnie — wyklucza go. Nie ma wypowiedzi, na którą odpowiedzią — właściwą odpowiedzią — mógłby być rozkaz, ani też wypowiedzi, która mogłaby być właściwą odpowiedzią na rozkaz. Rozkaz to komunikat, który — mówiąc nieco metaforycznie — wyprowadza porozumiewających się poza komunikację, który implikuje przejście „od słowa do czynu”. Rację bytu rozkazu stanowi działanie podejmowane w świecie praktyki społecznej; wypowiedź rozkazująca odsyła przeto nie do tego, co się dzieje między mówiącymi jako mówiącymi, lecz do czegoś, w co są zaangażowani poza dramatem komunikacyjnym.

Rozkaz przeciwstawia się zatem oznajmieniu jako wypowiedź funkcjonalna — wypowiedź, która ze względu na samą formę językową (tryb gramatyczny), niezależnie od okoliczności, jest narzędziem oddziaływania na zachowania adresata. Nieprzypadkowo behawioryści, którzy za podstawową funkcję mowy uważali „koordynowanie zachowania indywidualnych członków grupy społecznej”, rozpatrywali zdania rozkazujące jako wypowiedzi modelowe, ujawniające wprost tę funkcję, która w innych wypowiedziach — np. w oznajmieniach — uchwytna jest tylko pośrednio: przez analizę sytuacji pragmatycznej.

Jako wypowiedź funkcjonalna rozkaz określony jest przez czynniki komunikacyjne tylko ramowo. Rozmaite uwarunkowania pragmatyczne wyznaczają bardziej konkretne zróżnicowanie wypowiedzi rozkazujących — np. prośba, rozkaz, komenda, żądanie.

5. DETERMINANTY TEMATYCZNO-FUNKCJONALNE. OPOWIADANIE I OPIS

Mówiąc o wypowiedzi DO kogoś eksponujemy przede wszystkim osoby dramatu i modalności przytoczonej wypowiedzi. Prezentujemy ją jako czyjś rozkaz, piośbę czy pytanie skierowane do kogoś, bowiem są to zasadnicze momenty określające jej sens. Opowiadanie natomiast, anegdotę, odczyt czy rozprawę przedstawiamy przede wszystkim jako słowo o czymś. Jest to zrozumiałe ze względu na zawieszenie relacji osobowej w wypowiedzi DLA kogoś. O ile podstawowe zróżnicowanie wypowiedzi DO kogoś wyznaczone jest w związku z tym przez opozycje modalności, to funkcjonalne zróżnicowanie wypowiedzi DLA kogoś na ogół wiąże się, jak się zdaje, ze zróżnicowaniem tematycznym. Chodzi, rzecz jasna, nie o konkretne tematy, lecz o rodzaje lematów, wyznaczające odrębne formalnie typy wypowiedzi. Ujmując to od innej strony, można powiedzieć, że różnice między odrębnymi typami wypowiedzi DLA kogoś — np. między opisem a opowiadaniem albo między sprawozdaniem a odczytem — polegają na tym, iż wypowiedzi każdego typu odnoszą się do faktów czy przedmiotów różnych kategorii i odmiennie je artykułują. Zróżnicowane tematycznie są oczywiście również wypowiedzi DO kogoś, jednakże łatwiej ten czynnik opisać na przykładzie wypowiedzi DLA kogoś, gdzie odgrywa rolę pierwszoplanową.

Przykładem takiej opozycji funkcjonalno-tematyczncj może być różnica między opisem a opowiadaniem. Opisywać i opowiadać to artykułować słownie rzeczywistość na dwa różne sposoby. Zgodnie z pierwszą intuicją opowiadanie to wy-