P1120501 resize

250 Janusz noirrnc

się okrywających je tkanek miękkich, podlegają przepaleniu, a następnie spękaniu. Kierunek i zakres zmian wielkości oraz kształtu palonej kości uwarunkowany jest beleczkowo-osteonową strukturą tkanki kostnej. Odkształceniom podlegają te części, które zbudowane są ze zwartych szeregów esteonów, a kierunek odkształceń warunkują trajektorialne systemy tych ostatnich¹⁴. Dlatego powstające pod wpływem wysokich temperatur odkształcenia mogą być wyrażone w różnej formie. Większe lub mniejsze rozdrobnienie materiału kostnego, fakt występowania określonych ; fragmentów kostnych w popielnicy, czyli ogólnie stan zachowania przepalonych kości nie zależy jednak w głównej mierze od stopnia ich przepalenia. lecz od tego, w jaki sposób zostały potraktowane w czasie i po kremacji oraz w jakich warunkach przebywały do czasu eksploracji popielni-nicy czy grobu jamowego. Wyróżniane często stopnie przepalenia materiału kostnego¹* określają w zasadzie tylko stan zachowania kości, stwierdzony w trakcie analizy antropologicznej materiału. Na stan ten składa się wiele różnych czynników, np. forma grobu, stan zachowania grobu, rodzaj gleby, w której znajdowały się kości, rodzaj popielnicy, sposób eksploracji kości z popielnicy itp. Natomiast stopień przepalenia mówi o tym. czy kości podczas kremacji uległy tylko zwęgleniu, częściowemu dalszemu przepaleniu, tj. posiadają w niektórych miejscach kolor czarny lub niebieskawy, czy też wszystkie fragmenty uległy wyprażeniu i cechują się charakterystycznym kolorem i stanem zachowania. Paląca się kość ulega rozżarzeniu w momencie, gdy przy odpowiednio wysokiej temperaturze zaczną się spalać zawarte w jej wnętrzu elementy organiczne. Wówczas może nastąpić jej spękanie i odkształcenie, które zachodzi również w czasie stygnięcia kości. Gdy spalanie kości wykonamy w piecu muflowym. gazowym czy na stosie w taki sposób, że nie zmieni ona swego położenia, to po przepaleniu jej można ją zrekonstruować. Spalając np. połowę żuchwy w piecu gazowym stwierdzono, że po kremacji nie uległa ona rozpadnięciu. Podobnie spalając kompletną żuchwę na stosie drewnianym. po dopaleniu się drewna odszukano jej fragmenty i po ich sklejeniu zrekonstruowano w całości. Spotykane więc w opracowaniach stwierdzenia, że stopień przepalenia kości w poszczególnych grobach jest na ogół różny, dotyczą jedynie stanu zachowania kości i nie mogą świadczyć o technice kremacji, czy warunkach spalania lub rodzaju drewna użytego do spalania. Z momentem przepalenia się kości, tj. wyprażenia ich organicznych elementów (co następuje w temperaturze między 700 a 1000°C)^W, nie mamy żadnej możliwości określenia dokładniejszej tem-

^MJ. Strzałko, J. Piontek, A. Malinowski, 1973, s. 181 - 182.

« J. Chochoł, 1968; A. Malinowski, R. Porowski, 1969.

“ W. Różański, 1968, s. 109-110; J. Strzałko, J. Piontek, A. Malinowski, 1972, S. 181-182.

Ryc. 1. Kompletnie zachowana (po wyklejerUti) żuchwa spalona na stosie. W «a»ie spalania uległa wyraźnej deformacji, a zmniejszeniu uletly *xłe tylko Jej wymiary

lecz również kształt

n*t i. plontea-

Kig- 1. Chopa burnt on a pyrę. compleiely kepi after glueing logeihar. Dktinctly deformed after combustion, not only thełr size but alao tbeir skąpe ara reduced

Fbot. i. gluiilat

peratury spalania. Można oczywiście przypuszczać, że w poszczególny eh miejscach stosu panowała w danym momencie różna temperatura, jednak nie ma to wpływu na zakres zmian kształtu i wielkości kości, jeżeli zostają one całkowicie przepalone. Stopień deformacji termicznej kosd oraz różny stan zachowania w poszczególnych grobach nie świadczy wi^c o różnej temperaturze spalania. Jest oczywiste, że kości płodów, noworodków czy dzieci będą silniej odkształcone termicznie ze względu na swoją wielkość i stopień mineralizacji, w porównaniu z kośćmi osobników dorosłych. Również w niektórych przypadkach (szczególnie wówczas, gdy kolor kości nie zostanie zmieniony przez czynniki glebowe) kolor kości dziecięcych jest różny od osobników dorosłych, co także może wynikać z różnic w stopniu zmineraiizowania kości. Wątpliwe wydają się wnioski wyciągane na podstawie stwierdzanych niedopalonych fragmen-