P1120500 resize

248

JANUSZ PIONTEK

należą m. łn. kości kulszowe i łonowe, a więc te okolice miednicy, które najlepiej informują o płci osobnika, a kość łonowa także o Jego wieku w chwili śmierci. Również kości czaszki ulegają silnemu rozdrobnieniu i tylko pojedyncze fragmenty mogą świadczyć o przynależności płciowej. Zachowane na poszczególnych fragmentach kości sklepienia czaski szwy czaszkowe wymagają dokładnego określenia miejsc, z których pochodzą, gdyż — Jak wiadomo — poszczególne części danego szwu wykazują różne tempo obłiteracji.

Specyficzny charakter spalonego materiału kostnego wymagał opracowania odrębnej metodyki badań. W dotychczasowych opracowaniach w oparciu o eksperymentalne spalania wykonane w krematorium gazowym, oceniono ogólny stan zachowania kości po spaleniu, zmiany kształtu i wielkości kości spalonych, związek między budową anatomiczną i stanem zachowania, wiarygodność oznaczeń płci i wieku na spalonych kościach oraz możliwości rekonstrukcji niektórych cech fizycznych^{1 2}. Badania te pozwoliły na omówienie zmian zachodzących w kościach pod wpływem wysokich temperatur. Wykazano, że spalanie się tkanki kostnej polega na wyprażaniu się jej organicznych elementów, przede wszystkim włókien kolagenowych, wchodzących w skład osteonów i będących ich istotnym, z punktu widzenia mechaniki kości, składnikiem⁴. Badania mikroskopowe spalonych kości pozwoliły na stwierdzenie, że pod wpływem wysokiej temperatury zmianom ulega struktura osteonów oraz ich rozmiary. Zmniejszają się zarówno średnice całych systemów Haversa, jak i ich kanałów, a szczelinki pojawiające się w strefach granicznych między sąsiadującymi osteonami świadczą o ich kurczeniu się⁵.

Obserwowane zmiany kości pod wpływem spalania w krematorium gazowym, zdaniem niektórych, mogły mieć charakter inny, niż podczas spalania zwłok na stosie w czasie kremacji pradziejowych². W celu wyjaśnienia tego zagadnienia wykonano kilka eksperymentalnych spalań kości w warunkach zbliżonych do kremacji pradziejowych. Wstępne opracowanie wyników tych badań pozwoliło na stwierdzenie, że procesy zachodzące w kościach i powstające w ich wyniku zmiany kształtu i wielkości, obserwowane w czasie spalań w krematorium gazowym, mają podobny przebieg podczas kremacji szkieletu na stosie drewnianym⁷. Dokładny opis wykonywanych eksperymentów, łącznie z omówieniem zagadnienia eksploracji stosu ciałopalnego, stanowi przedmiot niniejszego opracowania.

KRYTYCZNY PRZEGLĄD BADAN

W opracowaniach metodycznych wielokrotnie zwracano uwagę na specyficzny charakter spalonych kości ludzkich. Wykonane eksperymentalne spalania miały na celu scharakteryzowanie zmian kształtu i wielkości, jakim podlegają kości w procesie spalania oraz jaka jest wiarygodność oceny płci i wieku na podstawie spalonych fragmentów kostnych. Opisane w literaturze przedmiotu eksperymentalne spalania wykonane były więc w celu dalszego doskonalenia metod oznaczeń i klasyfikacji materiałów z grobów ciałopalnych^{3 4}. Wykonano również próbę odtworzenia procesu kremacji pradziejowych dla lepszego scharakteryzowania przebiegu obrządku pogrzebowego³. Prace Ch. Mullera, B. K. S. Di jkstry.

N. G. Gejvalla i H. J. Andersona dostarczyły pierwszych opisów zmian morfologii kości pod wpływem wysokiej temperatury. Ch. Muller określa! wiek i płeć spalonych ludzkich płodów i dzieci dla celów medyczno--sądowych¹⁰. B.K.S. Dijkstra wykonał eksperymentalne spalania kości na stosie zbudowanym z drewna dębowego. Badając morfologię kości przed i po spaleniu wykazał, że kości ulegały spękaniu, fragmenty pokrywy czaszki spłaszczały się, a trzony kości długich były zdeformowana termicznie¹¹. H. J. Anderson spalał natomiast kości w piecu gazowym w temperaturze od 800 do 1000°C. Czas spalania wahał się od 55 minut do 3 godzin. Interesowała go głównie zmienność wymiarów kości pod wpływem spalania. Spalonych 11 świńskich kości udowych zmniejszyło się po spaleniu pod względem długości o 8,5 do 14 mm. Szerokość nasad zmniejszyła się o 1,2 do 6 mm, obwody o 2 do 6 mm. Ludzkie fragmenty sklepienia czaszki posiadały mniejszą grubość w stosunku do niespalonych o 1,3 do 2,8 mm¹³.

Szczególnie dokładnie dla celów medyczno-sądowych zbadano zmiany w morfologii zębów pod wpływem wysokich temperatur. Określono, że przy temperaturze od 100 do 250°C powstają Już pierwsze rysy i inne uszkodzenia emalii zębów oraz w korzeniu zębowym. Temperatura powyżej 800°C powoduje całkowite rozpadniącte się koron zębów¹³. Można więc sądzić, że stan zachowania zębów, czy też pozostałych fragmentów kostnych zależny jest po części od temperatury spalania. Z opisów eksperymentalnych spalań wynika, że kości w procesie kremacji, po spaleniu

1

' M. DokWidttl, 1963, 1970, 1971; A. Malinowski, R. Porawski. 1999: J. Strzałko, J. Piontek, A. Malinowski, 1972, 1973.

⁴ J. Strzałko. J. Piontek. A. M a 1 i n o ws k 1,1973, a. 181.

2

V.L Dóbr jak, 1909, s. 150.

'M. Dokładał. 1970; Ch. M 0 11 e r, 1958/1950.

^T J. Strzałko, J. Piontek, 1974.

■ M. Dokładał, 2963, 1970, 1971; N. G. Gejvall, 1947, 1900; A. Malinowski, R. Ponwiki, 1069; J. Strzałko, J. Piontek, A. Malinowski, 1972. 1973.

3

J. Szydłowski, 1964, a. 134- 140.

'• Za M. Dokładał. 1070.

^{11 B}- K. S. Dijkstra. 1938.

4

J. H. Anderson, 1907.

^UM. Dokl&dal, 1963, 1970. tam dalsza literatura.