religia a kultura
5

r

32

RELIGIA A KULTURA

1.7. Psychologia religii w Polsce

Jak zostało to powiedziane na wstępie tego rozdziału, każda próba periodyzacji rozwoju dyscypliny naukowej ma charakter umowny. Podobnie wygląda sytuacja w odniesieniu do wyróżnienia ważnych wydarzeń i etapów rozwojowych psychologii religii w Polsce. Próby systematyzacji jej rozwoju zostały zaproponowane w pracach Jana Szmyda (1979), Haliny Grzymała-Moszczyńskiej (1991 b) i Tadeusza Doktóra (2001).

Analiza rozwoju psychologii religii w Polsce pozwala wyodrębnić w historii tej dyscypliny dwa okresy. Pierwszy, obejmuje lata 1913-1939, drugi, rozpoczęty w roku 1975, trwa do chwili obecnej.

Podstawą uznania roku 1913 za formalny początek polskiej psychologii reli-. gii jest fakt, że właśnie w tym roku polski psycholog i pedagog, Jan Władysław l Dawid-,-po raz pierwszy opublikował cykl artykułów pod wspólnym tytułem Psychologia religii (Dawid. 1913). W cyklu tym określił miejsce psychologii religii wśród innych dyscyplin naukowych oraz przedstawił jej problematykę badawczą. Publikacje te były tak podsumowaniem wyników dotychczasowych badań autora nad problematyką z tego zakresu, jak i sformułowaniem programu dalszych badań, które zamierzał realizować. Z powodu przedwczesnej śmierci Dawida, cykl ten spełnił wyłącznie pierwsze z tych zadań. Stanowił mianowicie zbiór rozważań nad problematyką doświadczenia religijnego oraz próbę typolo-gizacji religijności jednostki. Dawid - w przeciwieństwie do Jamesa i Starbucka - doświadczenie religijne traktował jako stan psychiczny przeżywany całkowicie świadomie, w którym nie występuje - pod wpływem przeżywanych emocji -zawężenie pola świadomości jednostki. Natomiast w swojej koncepcji stanów i przeżyć mistycznych, wyraźnie się do Jamesa zbliżał. Uważał mianowicie, że przeżycia te są związane z gwałtownymi zmianami osobowości, zachodzącymi pod wpływem dotykających jednostkę wydarzeń traumatycznych. Stanowią próbę nowego zorganizowania życia wewnętrznego człowieka, w sytuacji, gdy poprzednia organizacja uległa zniszczeniu, na skutek przeżywanego kryzysu psychicznego.    |

Podstawą opracowanej przez Dawida typologii religijności była, oparta I na psychologii postaci, teza o całościowym charakterze psychiki, w której nie możną-wyodrębnić, elementarnych i autonomicznych części. Nie wyklucza to ^: jednak możliwości wskazania w psychice poszczególnych ludzi przewagi poszczególnych rodzajów elementów. Elementy te można również wskazać w tej specyficznej formie życia psychicznego, jaką jest religijność. I tak, Dawid wyróż-nił religijność o charakterzejjczuciowym, w której główna rola przypada uczuciu. ’ i stanom kontemplacyjnym, dalej - religijność_-aktywną, skoncentrowaną na reali- ^: zacji sposobu życia wyznaczonego przez normy i zasady, moralne, sformułowane w ramach religii, a wreszcie religijność intelektualną^ charakteryzującą.osoby j_: poszukujące, logicznego uzasadnienia dla uczuć rźachowań religijnych. Dawid był twórcą pierwszej polskiej typologii religijności indywidualnej.    i,'

Do okresu, zapoczątkowanego w historii polskiej psychologii religii przez prace Dawida, należy również twórczość innego psychologa i filozofa - Edwarda ; Ąbramowskiego, założyciela Instytutu Psychologii w Warszawie. W swoich pra- \ cach podjął on głównie dwa problemy: zagadnienie doświadczenia religijnego orąz zagadnienie modlitwy (Abramowski, 1912)T

Doświadczenie religijne traktował jako proces poznawczy, uwarunkowany dopływem bodźców ze świata zewnętrznego i właściwościami układu nerwowego. Ten sposób poznania świata, w którym nie uczestniczy pamięć, myślenie j i uwaga, prowadzi do uzyskania informacji, znajdujących się w podświadomo- i 'ści, tworząc tzw. pamięć utajoną, czyli kryptomnezję jednostki. Ta forma pod-' świadomości oddziałuje na przeżycia i 'postawy człowieka"w szeregu różnych dziedzin, w tym również w sferze religii.

Badania nad strukturą, uwarunkowaniami i funkcjami modlitwy znalazły się, także w. nurcie, badań Ąbramowskiego nad zjawiskiem kryptomnezji. Modlitwa: stanowiła bowiem, jego zdaniem, czynnik wyzwalający treści zawarte w pod- ,’ świadomości człowieka. Odblokowanie ich było skutkiem przeżywanego przez 'modlącego się stanu skupienia. Skutkiem tego odblokowania były zachodzące w psychice człowieka modlącego się pozytywne zmiany, prowadzące do nowej integracji przeżyć i dążeń.

Zjawisko modlitwy stało się przedmiotem zainteresowania wielu współczesnych Abramowskiemu psychologów. Jego koncepcja ma jednak tę przewagę, że pozwala wskazać na te jej cechy, które kształtują mechanizm również innych, pozareligijnych przeżyć człowieka.

Trzecim psychologiem (a ponadto filozofem i teoretykiem sztuki), który działał w omawianym okresie, był Władysław Witwicki. Interesował się uczuciami religijnymi, cechami myślenia religijnego, związkami religijności ze schorzeniami psychicznymi, Za podstawę religijności indywidualnej uważał poczucie świętości, antropomorficzne widzenie świata, magiczne interpretowanie współzależności zachodzących w otaczającym świecie. Całość takiego sposobu percepcji otoczenia tworzy „poczucie religijne” jednostki.

Witwicki był autorem interesujących badań nad wiarą religijną ludzi wy-: _kształconych (Witwicki, 1939, 1959). Zostały one opublikowane w roku 1939 we Francji, a w roku 1959 w kraju. Podjął w nich problem moralnej oceny wierzeń religijnych przez jednostkę, roli czynników estetycznych w kształtowaniu postaw religijnych. Do badań tych skonstruował, pierwszą na gruncie polskim, słowną technikę projekcyjną (Grzymała-Moszczyńska, 1980).

Analiza uzyskanych rezultatów doprowadziła go do sformułowania twierdzenia o sprzeczności psychologicznej między rozumową analizą prawd wiary a ich akceptacją emocjonalną. Wykazał on, że twierdzenia wiary i twierdzenia rozumu mają inny charakter, należą do różnych „pół psychicznych”. Skutkiem tego stanu rzeczy jest, że funkcjonują obok siebie (ale niejako na różnych „piętrach”) i nie są ze sobą sprzeczne. Dzisiaj powiedzielibyśmy, że sprzeczność ta została rozwiązana właśnie poprzez umieszczenie ich w różnych sferach życia psychicznego.