Zarys teorii literatury7

nawet nieświadomie stosowane przez piszących, w wielu wypadkach przejęte z poprzedniego okresu rozwoju literatury. Konwencje te stają tię czymś tak obowiązującym jak swego rodzaju prawa natury i mają pi kształt kompozycyjny utworów danej epoki wpływ decydujący.

Spoistość wewnętrzna układów kompozycyjnych zależy m.in. od tego, jak kształtuje się stosunek poszczególnych elementów układu

wzajemnie do siebie oraz do całości, której są częścią składową. Dotyczy to zwłaszcza większych całości, które na ogół nie stanowią jednego — choćby najbardziej rozbudowanego — segmentu, ale pewne ich następstwo (co jest szczególnie istotne dla kompozycji fabularnej). Stosunek tych elementów kształtować się może rozmaicie. Tak więc w dziewiętnastowiecznej prozie realistycznej starano się bardzo konsekwentnie przestrzegać tego, by poszczególne segmenty układu fabularnego wiązały się ze sobą ściśle i w sposób niejako konieczny, by wynikały jedne z drugich. Dążenie to dotyczyło nie tylko kompozycji zdarzeń układających się w pewien ciąg (fabułę), ale także faktów, które z fabułą pozostawały w związkach funkcjonalnych, a więc np. tego, co było przedmiotem opisu. Zjawiska przedstawiane w opisie w obrębie prozy realistycznej nie miały bezpośredniego następstwa w sferze fabularnej, jednakże nie były względem niej neutralne. Tak więc np. funkcja opisywanego pejzażu polegała na tym, że na jego tle rozegra się jedna z zasadniczych scen powieści. W utworach tego typu tak samo ściśle związany był z całością inny element afabularny — tzw. komentarz narratora. W zasadzie nie mógł on wykraczać poza to, co się bezpośrednio odnosiło do zdarzeń obecnych w warstwie fabuły.

Tendencja do przestrzegania tego, by poszczególne elementy kompozycyjne były ściśle ze sobą zespolone, współistnieje zazwyczaj z dążnością do wyraźnego zarysowania początku i zakończenia dzieła, tak by stanowiło ono całość, w pełni tłumaczącą się w swoich ramach. To dążenie do wyrazistości całej konstrukcji ujawnia się szczególnie w budowie świata przedstawionego utworów fabularnych, w których życie bohatera pokazywane jest w ten sposób, że zawsze układa się w logiczną całość, zarysowaną od jednego decydującego dla niego wydarzenia do drugiego zdarzenia równie (lub jeszcze bardziej) dla niego znaczącego, czasem zresztą przybiera postać swojego rodzaju życiorysu, przedstawiającego dzieje bohatera od urodzenia do śmierci. To dążenie do zarysowania wyrazistych konturów całości wyraża się zwykle również i w kształtowaniu warstwy stylistycznej: w wypowiedzi są wyraźnie zaznaczone