00433

odstępstwo godzi w jego przekonanie, że reprezentuje prawdę jedyną i ostateczną. Nie cofnie się - powiadają krytycy - przed zbrodnią i terrorem. W każdym razie, jeżeli zechce być do końca konsekwentny i znajdzie odpowiednie siły. To jak gdyby portret Lenina, ale przecież pasuje równie dobrze do wielu innych utopistów polityki.

W ciągu XX stulecia dość powszechne stało się przekonanie, iż utopia nie jest tylko niewinną igraszką intelektualną, z której praktycznie nic nie wynika.

* Skończyły się ziemie dziewicze/Aby słowo utopii mogło stać się ciałem, coś musi przedtem ulec zniszczeniu. W tych warunkach utopia bywa groźna. Jak pisał polski publicysta pod świeżym wrażeniem makabrycznego epilogu krótkiej historii amerykańskiej Świątyni Ludu, posiadającej tyle dobrych cech klasycznych utopii zakonu: „Uwierzyli w proroka; wybrali utopię, a nie wiedzieli, że wybierają Oświęcim. Nikt, kto w dziejach wybierał utopię, nie wiedział, że wybiera kacet. A jednak to się zdarzało [...] I nie trzeba koniecznie uciekać z domu, by rzucić się w objęcia utopii; zdarzyć się może, że utopia sama zapuka do drzwi”¹³.

Utopiści nie zawsze są prorokami bez broni: bywa, że znajdują.i broń, i armie. To, co armie te robią i mogą zrobić, rzuca w oczach krytyków cień na utopię jako taką. Niebezpieczny wydaje się każdy, kto chce dużo.

George Kateb, który przeprowadził systematyczny przegląd literatury antyutopijnej, zwraca uwagę, że koncentruje się ona na trzech zasadniczych sprawach.

' Po pierwsze - utopista nie jest w stanie wskazać odpo-

¹⁵ K. Dziewanowski, Utopia w workach z plastiku. „Literatura”, 7 grudnia 1978 r.

wiadającej każdemu drog^od.rzeczywistego świata do świata zgodnego z jego .ideałem. Jeśli więc chce swój ideał osiągnąć, musi posłużyć się przemocą, która złamie opór przeciwników i sceptyków. Po drugie — jeśli nawet pożądany przez utopjstę_stan zostanie osiągnięty, nie potrafi on zapewnić jego utrwalenia inaczej jak przez ustanowienie ścisłej kontroli nad myślami i czynami tych, których uszczęśliwia. Po trzecie - ideały utopisty, jakkolwiek przeważnie in abstracto szlachetne, okazują się w praktyce ^destrukcyjne dla. ideałów, na jakich opierą_się wszelka.wspólnota ludzka¹⁴.

W krytykach utopizmu występują wyraźnie dwa~^ różne motywy. Z jednej strony mamy do czynienia z akceptacją (w każdym razie werbalną) wartości, do jakich odwołuje się utopista. Byłoby dobrze, gdyby te właśnie wartości stały się w społeczeństwie wartościami naczelnymi! Zastanówmy się jednak - powiada krytyk utopii - jaką cenę przyjdzie nam za to zapłacić! Zastanówmy się, czy owe wartości nie zmienią sięj w swoje przeciwieństwo, jeżeli zostaną narzucone społeczeństwu siłą! Czy człowiek będzie rzeczywiście szczęśliwy, jeżeli zostanie do szczęścia zmuszony? Czy będzie wolny, jeżeli zakaże mu się być niewolnikiem i każdy odruch niewolniczy będzie karany śmiercią? Przejaskrawiam tu, oczywiście, typową dla antyutopi-stów argumentację, ale wiernie chyba wskazuję jej kierunek. Wracamy tu w istocie do Dostojewskiego: człowiek pragnie żyć po swojemu, toteż najwspanialsze rozwiązania będą mu nienawistne, jeśli tylko będą to rozwiązania narzucone.

Ponadto nie mamy i nie możemy mieć żadnej pewności, że utopijny program jest rzeczywiście tak dobry,

^u G. Kateb. Utopia and !ls Enemie.v. New York 1963. s. 18 i nast.

185