00460

czył się tamten kryzys, ale zarysowała się zarazem możliwość kryzysu nowego. Okresy stabilizacji i pokoju są bowiem w życiu społecznym czymś wyjątkowym i z natury rzeczy przejściowym.

Okoliczność ta decyduje o historycznym znaczeniu utopii, które są przede wszystkim próbami intelektualnego opanowania sytuacji kryzysowych, próbami przezwyciężenia bolesnego rozdarcia, jakiego doświadcza jednostka wówczas, gdy sytuacja społeczna jawi się jej jako absurdalna. Są próbami odbudowania wspólnoty ludzkiej, która w danej chwili jest możliwa tylko w marzeniu. Błędem wydaje się ocenianie utopii z punktu widzenia trafności zawartych w nich tez o świecie społecznym. Nie na tym polega ich znaczenie. Na przykład teorie ekonomiczne socjalistów utopijnych były niewątpliwie fałszywe, „[...] lecz-jak pisał Engels - to, co z punktu widzenia ekonomii jest formalnie błędne, z punktu widzenia historii świata może jednak być słuszne. Gdy moralna świadomość mas uznaje jakiś fakt ekonomiczny - jak swego czasu niewolnictwo lub pańszczyznę - za niesprawiedliwy, jest to dowodem, że sam ten fakt już się przeżył, że wystąpiły inne fakty ekonomiczne, z powodu których tamten stał się nie do zniesienia i nie do utrzymania. Pod formalną niesłusznością z punktu widzenia ekonomii może się przeto kryć bardzo realna treść ekonomiczna”^{1 2}.

Utopię można więc_uważać,_z^jednej strony, za v_symptom_kryzysu danej organizacji społecznej, z dru_r —giej-zaś.- za znak, że w jej obrębie znajdują się siły zdolnejvykroczyć.ppza_nią, choć nieświadome jeszcze .tego, w.jaki sposób mogą to zrobić;.....

JUtopia jest „świadomością fałszywą” w tym sensie, że przeciwieństwo różnych form[fyma~spófecznego m jawi się jej jako bezwzględne przeciwieństwo zła i do-bfa7 niesprawiedliwości i sprawiedliwóściT"Dzięki tej wszakże mistyfikacji okazuje się ona"zdolna do tego, by w czasach zamętu dostarczać ludziom punktu oparcia, jakiego nie znajdują już w sferze stosunków rzeczywistych. Dzięki tej samej mistyfikacji jestjma-zdol-na do pobudzarnirzbiorowego wysiłkujnającego na celiTobaleńlFporządku panującego. Historyczne znaczenie "utopii zalezy od tego, w jakiej mierze jest ona w stanie narzucić świadomości społecznej przekonanie

0    probłematyczności istniejącego porządku oraz konieczności dokonania wyboru pomiędzy nim a jakimś porządkiem alternatywnym.

Wizja obu tych porządków może być niekiedy całkiem fantastyczna, utopista może się mylić zarówno w diagnozie, jak i w prognozie, ale jego wysiłek nie traci z tego powodu sensu, chodzi bowiem nade wszystko o wykazanie, iż nie można pogodzić się z rzeczywistością i trzeba szukać jakiegoś ideału. Bez utopii nie ma postępu, ruchu, działania.

„Dopóki człowiek - pisał Sartre - zanurzony jest w sytuacji historycznej, nie zdaje sobie nawet niekiedy sprawy z wad i braków określonego, politycznego czy ekonomicznego ustroju, a to nie z przyzwyczajenia, jak się głupio powiada, ale dlatego, że ujmuje dany ustrój w pełni jego bytu i nie może sobie nawet wyobrazić, by mógł być inny. Należy bowiem odwrócić powszechny pogląd i przyznać, że uciążliwość sytuacji

1    narzucane przez nią cierpienia nie stanowią jeszcze dostatecznych motywów, aby wyobrazić sobie inny stan rzeczy, pomyślniejszych dla wszystkich. Przeciwnie, dopiero wtedy, gdy inny stan rzeczy daje się wy-

235

1

F. Engels. Przedmowa do 1 niemieckiego wydania Nędzy filozofii

2

K. Marksa, w: K. Marks. F. Engels. Dzieła, t. IV. s. 625-626.