124,125

124

Teorie literatury XX wii l u

Retoryka

tekstów

literackich

kowo bezdyskusyjne rozróżnienie na artystyczną mowę poetycką i nieartystyczną mowę prozatorską uległo poważnemu osłabieniu i zgodzono się, że nie tylko proza jest systemem chwytów (co szczegółowo przedstawiał Tomaszewski w Teorii literatury), ale także „język praktyczny posiada własne chwyty”⁴¹, i że tak jak poetyka zajmuje się budową utworów artystycznych, tak retoryka zajmuje się budową utworów nieartystycznych. W tym zakresie nowatorskie analizy stylu oratorskiego Lenina dokonane przez Eichenbauma⁴⁴, podobnie jak późniejsze analizy retoryki Mein ATaw^/sporządzone przez Kennetha Burkea⁴⁵ czy analizy reklamy Leo Spitzcrtf otworzyły drogę literaturoznawczej analizie tekstów nieliterackich.

Podsumowanie

Dokonania teoretyczne formalistów rosyjskich, zarówno w okresie wczesny (1916-1924) (punkty 1-6), jak i późnym (1925-1929) (punkty 10), można sprowadzić do następujących głównych tez.

1. Przeżycie artystyczne to „przeżycie formy” (Szkłowski), która stawia „or (Jakobson).

Literaturę ę/ję/yka

■ obraz autora (ros. obraz atutom) kategoria wprowadzona przez formuli stów (W. Winogradów) na określenie „organizującej świadomości artystycznej”, nieempirycznej figury autora, wpl sanej w tekst i odpowiedzialnej za jego konstrukcję. Wedle późniejszego określenia - „dysponent reguł literackich /aktualizowanych w tekście” albo „podmiot czynności twórczych”. Wprowadzeni* tej mediacyjnej kategorii miało na celu odejście od postrzegania autora jako żywej osoby, bezpośrednio wypowiadają- ej się w dziele, i traktowania go jako jednaj z funkcji tekstu.

2. Literaturę, jak sugerował to onegdaj Mallarme⁴⁷, robi się nie z myśli, I z języka. „To nie z myśli [...] robi się wiersze. Robi się je ze s ł ó w"., teriałem poezji są nie obrazy i nie emocje, lecz słowo” (Żyrmunski)^{1 2 3 4 5}",

125

■ Imiminanta - termin wprowadzony ■to/ Romana Jakobsona w wykładzie Mil lym samym tytułem z 1935 roku, hłuii tający wyróżniający się w danym Wb li składnik, nadający mu jednorodni I wpływający na pozostałe. „Dzic-npoclyckic to przekaz słowny, w któ-■ dominantą jest funkcja estetyczna”. jMinyełi epokach i w różny^rch gatun-}t li mamy do czynienia z różnymi do-IttmiMini (na przykład w renesansie (nudnością, w romantyzmie z mu-UloiScią), co dowodzi, że literackość I |" (jęciem historycznym i nic istnieli postaci czystej. Pojęcie to wykorzy-Ijti lufach Brian McHale w książce wfhtiiltrn Fiction (1987) do ukazania tjcy między powieścią nowoczesną iMiilmmtą cpistemologiczną, czyli ■lin o poznawalność świata) i po-nkCMią (z dominantą ontologiczną, I )>y laniem o status rzeczywistości).

I ormalizm rosyjski

linieją dwa podstawowe użycia języka: poezja i proza. „Poezja to język w je-P > estetycznej funkcji” (Jakobson). Proza to język w funkcji komunikacyjne). Poezja uniezwykla komunikację językową.

4. Przedmiotem teorii literatury jest li-terackość, czyli dominanta (Jakobson) funkcji estetycznej (autotelicznej).Teoria zajmuje się funkcją języka w dziele literackim, a nie jego pozajęzykowym uwarunkowaniem (genezą).

5. Literackość definiuje się poprzez „od-czuwalność formy” (Eichenbaum), czyli chwyt (Szkłowski).

6. Chwyt to konstrukt artystyczny utrudniający widzenie rzeczywistości. Zadaniem poezji (i szerzej: sztuki) jest „wyzwalanie rzeczy z automatyzmu percepcji” (Szkłowski).

7. Chwyty, które uległy systematyzacji, to formy literackie (tropy retoryczne, strategie narracyjne, gatunki, style), uzależnione od kontekstu historycznego. Chwyt jest jedynym „bohaterem” badań literackich (Jakobson).

8. Formy literackie podlegają nieustannej zmianie, zarówno w porządku synchronicznym (literatura danej epoki), jak diachronicznym (tradycja).

9. Literaturę danej epoki tworzy system wzajemnych odniesień intertekstu-alnych. Oznacza to, że „nie da się rozpatrywać zjawisk literackich poza układem ich wzajemnych odniesień” (Tynianow).

10. Tradycja jest dynamiczną przestrzenią intertekstualną, w której wyczerpane formy zostają zastąpione no-

Yłil Ip irodia), wprowadzonymi z peryferii do centrum systemu literac-jtyu (kanonizacja).

■

Tlliali un powitał jako teoria csencjalistyczna i powoli ewoluował w stronę hi-

.......... iii/iitinaiiej wszelako immaiiciitnic, ograniczonej do zmian w ohrę-

rfil.lii liii 1,1. I n . I min.1I1 .• 1 unik.di badania odniesień te kstu liter.u kiego nimi >i< (tlej rzeczywistości, choć Szkłowskiego teorię chwytu można Inter-

Formy literackie

Formalizm jako teoria esencjalistyczn

•frui 1 I.ICZNOŚĆ (gr. autos - ten sam; ni), munocclowość - właściwość Wetyckiego, który zawiesza doli rclc inicjalną i skupia uwagę na lamyiii Jak pisał niemiecki roman-Hvall ' (1771-1801): „Można tylko IW¹ fen •imieszny błąd, jaki ludzie i i, |d/.ąc, Że posługują sięjęzy-rględu na rzeczy. Akurat tej "jlryulyi v ncj cechy języka, że trosz-iin tylko o siebie, nie zna nikt”

J|)

⁴¹ W. Żyrmunski, Wstfp do poetyki, op. cit., s. 58.

⁴⁴ Zob. B. Eichenbaum, Styl oratorski Lenina, [w:] Rosyjska szkoła stylistyki, op. cit., *, | 53*-

⁴¹ Zob, K. Burkę, Retoryka.Mein Kampf, tłum. M. Szpakowska, [w:] Nowa Krytyka, In gia, wybór H. Krzeczkowski, wstęp, oprać. Z. Łapiński, Warszawa 1983.

⁴‘ Zob. L. Spitzer, Amerykańska reklama jako sztuka popularna, tłum. K. Biskupski, | w j,,

społeczeństwo, red. M. Głowiński, tłum. J. Arnold et a/., Warszawa 1980.

⁴⁷ Cyt. za: P. Valćry, Poezja i myli abstrakcyjna, [w:] idem, Estetyka słowa, wybór A, I-i yl

wu, tłum. D. Eska, A. Frybcsowa, wstęp M. Żurowski, Warszawa 1971,». 105.

' Podobnie będzie rozumował w fundamentalnym wyznaniu wiary amerykańskiego itM turalizmu A na tomy ofCriticism (1957) Northrop Fryc: „Poezja może powstać wylą- Mi z Innych wierszy; powieści z innych powieści. Literatura kształtuje samu sirhle I ni- |i-kształtowana z zewnątrz: fo r m y literackie nic mogą istnieć na zewnątrz literatury, i-tk jak formy sonaty, fugi i ronda nie istnieją poza muzyką" - N. Fryc, Anatomy ofCrltlell /•but /-.iirtyj, Princeton 190,*. 97.