17 9

nie wydaje się jednak, by dało się na tej podstawie powiedzieć cokolwiek o sytuacji prawnej ludności podbitej.

Terminologia etniczna występuje ponadto w normach edyktu dotyczących wyzwalania niewolników. Również w tym wypadku chodzi o wprowadzanie do wspólnoty etniczno-prawnej nowych ludzi, niewolnik bowiem był w oczach barbarzyńców człowiekiem bez plemiennej przynależności i prawa, uzyskiwał zaś jedno i drugie wraz z wyzwoleniem. Rozdział 226 edyktu Rotariego głosił: „Wszyscy wyzwoleńcy, którzy zasłużyli sobie u swoich panów Longobardów na obdarzenie wolnością, mają żyć według prawa swoich panów i dobroczyńców, zgodnie z tym, jak zostało im to przyznane przez ich własnych panów".

Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że zachodzi tu sprzeczność: z jednej strony kategoryczny nakaz, że wyzwoleniec ma żyć według tego samego prawa, co jego dotychczasowy pan (omnes liberti [...] legibus dominormn et benefactuńbus suis vive-re debeant), z drugiej zaś - fakultatywne sformułowanie uzależniające status prawny wyzwoleńca od pańskiej decyzji (secundum ąualiter a dominis suis propńis eis concessum fuerit). Istotnie mamy do czynienia z dwiema różnymi normami, ale dotyczą one dwóch różnych spraw.

W rozdziale 224 edyktu rozróżniono trzy rodzaje wyzwoleńców. Najniżej stojącymi spośród nich - półwolnymi aldiami - nie będziemy się na razie zajmować. Interesują nas ci, którzy uzyskali pełną wolność. Dzielili się oni na dwie kategorie. Do pierwszej zaliczał się wyzwoleniec, którego pan uczynił nie tylko w pełni wolnym (fulcfree), ale i niezależnym od siebie, czyli obcym (a se extra-neum, id est amimd). W razie bezpotomnej śmierci puścizna spadkowa po wyzwoleńcu amund, jak po każdym wolnym Longo-bardzie, przypadała królowi. Do niższej kategorii zaliczał się wyzwoleniec, którego pan uczynił wprawdzie fulcfree, lecz nie amund. Miał on wszelkie atrybuty wolnej kondycji, pozostawał jednak pod dziedzicznym patronatem byłego pana. Związek z patronem traktowano niczym sztuczne pokrewieństwo: „Patron ma żyć z nim według takiego prawa jak gdyby z bratem lub z innym swoim krewnym wolnym Longobardem". W razie bezpotomnej śmierci takiego -wyzwoleńca dziedziczy! po nim patron „jak po swoim krewnym"⁵⁰.

Określenie wyzwoleńca pod patronatem jako wolnego Longo-barda spokrewnionego z byłym panem wydaje się dostatecznie jasną wskazówką co do etnicznego prawa, jakie uzyskiwał on, wychodząc ze stanu niewoli. Z rozdziału 225, szczegółowo regulującego zasady spadkobrania po takim wyzwoleńcu, dowiadujemy się ponadto, że mógł on swobodnie czynić darowizny ze swojej własności ruchomej, na którą składały się narzędzia gospodarskie (handegawerc) i uzbrojenie (harigawerc)-, mógł też otrzymywać nadania warunkowe za służbę drużynniczą u boku wojewody lub prywatnego chlebodawcy (in gasindio ducis aut privatorum hominum obseąuio). Nie ulega zatem wątpliwości, że ów wyzwoleniec, mimo pańskiego patronatu, zaliczał się do wolnych Longobardów, żył według ich prawa, i że jak każdy wolny Longobard był wojownikiem. Motywem wyzwalania niewolników do pozycji fulcfree, lecz nie amund, mogło być przede wszystkim zasilenie zbrojnej klienteli patrona⁵¹.

To, czy wyzwoleniec ma być amund, czy też pozostać pod patronatem, zależało od decyzji pana. Do tej właśnie decyzji odwołuje się fakultatywne sformułowanie w rozdziale 226: „Według tego, jak im to zostanie przyznane przez ich własnych panów". Ale to, czy wyzwoleniec uzyskiwał prawo Longobardów, nie zależało od swobodnej decyzji, lecz od przynależności etniczno-prawnej jego pana. W tej sprawie sformułowanie rozdziału 226 jest kategoryczne: omnes liberti, qui a dominis suis langobardis libertatem meruerint, mają żyć według prawa swoich dotychczasowych panów. Z chwilą wyzwolenia stawali się oni Longobardami bez względu na to, czy byli amund, czy też pozostawali w związku z patronem. Akt wyzwolenia był bowiem swego rodzaju adopcją, wprowadzeniem człowieka, który wychodził z prawnego niebytu, do wspólnoty plemiennej, a w wypadku zachowania patronatu także do wspólnoty krewniaczej jego pana.

W rozdziale 226 edyktu etniczne określenie domini Langobar-di ma sens odróżniający od innych - zapewne rzymskich - panów,

81