1 (11) 2

22 Proza społeczno-obyczajowa

wań i potrzeb psychicznych młodych czytelników j Ten model twórczości został oficjalnie zaaprobowany w programowym referacie Grzegorza Lasoty pt. O sytuacji we współczesnej literaturze dla dzieci i młodzieży na Plenum ZG ZLP w 1951 roku. .

Zarysowany przez G. Lasotę program literacki, oparty na założeniach uproszczonej doktryny normatywnego realizmu, nie odbiegał w zasadzie od propagowanych przez XIX-wieczną myśl pedagogiczną haseł społecznego utylitaryzmu w sztuce, które w konsekwencji ukształtowały model literatury tendencyjnej i moralizatorskiej, nastawionej na upowszechnianie programowych idei społecznych epoki, a nie na odzwierciedlanie złożonych problemów egzystencji ludzkiej w różnorodnych i konfliktowych sytuacjach.

I tym razem, zbliżone w swych intencjach do haseł pozytywistycznych postulaty wydały te same owoce. Doprowadziły mianowicie do uformowania literatury, w której współczesność i kreowane na jej tle życie bohaterów (młodych i dorosłych) zaczęto ukazywać w sposób powierzchowny, bez wnikania w tajniki życia psychicznego i biologicznego. „Opisywanie zewnę-trzności — stwierdza Witold Nawrocki — zwalniało od dokładniejszego poznawania mechanizmów środowiskowych, psychologii bohaterów, ich reakcji na życie, wyobrażeń o pracy. Podsunięty przez politykę propagandowy i schematyczny wiżerunek robotnika aktywisty, przodownika stachanowca, człowieka o zdecydowanych lub podatnych na pozytywne wpływy poglądach, zyskał w literaturze prawo obywatelstwa; łatwo się przyjął, zastępował rzetelniejszą wiedzę o przedmiocie, którą trzeba było zdobyć podczas bardziej systematycznych studiów środowiskowych.”¹

Wymienione tu uproszczenia w prezentowanej wizji życia, w kreacji bohatera obniżyły wartość artystyczną wielu utworów zarówno w literaturze ogólnej, jak i w prozie współczesnej dla dzieci i młodzieży.

*

Proces stopniowych przemian w życiu literackim w znacznym stopniu był stymulowany przez krytykę literacką. Prowadzony od lat w pismach literackich spór o marksistowskie kryteria oceny dzieła literackiego, o nowy program literacki i współczesne wartości estetyczne, o pojmowanie realizmu w sztuce był żywy. Kolejny etap dyskusji na temat marksistowskiej estetyki przypadł na pierwszą połowę 1956 roku. Podjęło ją „Życie Literackie”,

W którym opublikowano m. in. wypowiedzi: Henryka Markiewicza O realizmie na nowo², Ryszarda Matuszewskiego Kłopoty z realizmem^{3 4}, Anieli Łem-pickiej Przeciw realizmowi „uniwersalnemu”³ i Kazimierza Wyki Propozycje⁵ > * i; i / Dalsze propozycje .⁶ W wymienionych artykułach próbowano w sposób 1 urdziej dojrzały i niejako na nowo określić istotę realizmu we współczesnym piśmiennictwie. Zabierający głos w dyskusji opowiedzieli się za literaturą ,< >(. jalistyczną w treściach, ale zróżnicowaną w sensie formalnym. W wyrażali yih poglądach na temat formy dzieła literackiego przeważała opinia, że realizm w twórczości literackiej, w kreowaniu przedstawianego świata, ozna-• /.i określoną metodę twórczą, która — poprzez właściwy dla literatury układ przedstawień (obrazów) a nie pojęć — pozwala pisarzowi odzwierciedlać rzeczywistość zgodnie z obiektywnymi prawami rozwoju społecznego i historycznego. Podkreślano przy tym, że pojęcie realizmu jest pojęciem u iflowarstwowym, na które składa się wiele czynników, przy czym decydują-< ymi są: 1) ontologiczna koncepcja rzeczywistości, 2) sensowne i pogłębione m/. u mienie psychiki ludzkiej — właściwe pojmowanie uwarunkowań cha-i ak u-ru i losów bohaterów oraz wybór społecznie i psychologicznie reprezen-lal ywnych postaci i sytuacji, 3) prawidłowe rozumienie procesu historycznemu Tak rozumianą koncepcję realizmu próbowano łączyć jedynie / Inlnilarno-epicką częścią literatury. Uważano bowiem, że inne nieco prawidłowości rządzą twórczością liryczną.

Dyskusja w „Życiu Literackim” o odmiennym pojmowaniu realizmu W literaturze toczyła się w nowej atmosferze, jaką ukształtowały uchwały XX /|M/,du KPZR (luty 1956 r.). W klimacie politycznym uformowanym przez XX Zjazd KPZR odbyło się VIII Plenum KC PZPR (październik 1956 r.). Pu/poczęty wówczas proces demokratyzacji życia odbił się korzystnie na tlalnzym rozwoju kultury i literatury. Zaczęto wówczas akcentować potrzebę pohukiwania w twórczości literackiej nowych form wyrazu artystycznego. W -.lodowisku pisarzy i na łamach prasy społeczno-literackiej podjęto żywą dyskusję na temat kształtu współczesnego piśmiennictwa, która przyczyniła lię do przywrócenia literaturze i sztuce właściwego miejsca w życiu publi-■ nym.

Wyiyczona przez VIII Płenum KC PZPR linia polityczna, która ukształ-

1

Ibidem.

2

„Zycie Literackie” 1956 nr 2.

3

i „Życic Literackie” 1956 nr 7.

4

¹ Życie Literackie” 1956 nr 10.

5

' ,/y» ic I itcrackie” 1956 nr 16.

6

f v< ic l iterackie” 1956 nr 17.