1 (8) 2

16 Proza społeczno-obyczajowa

preferowali typ myślenia historycznego i klasowego. Miało to prowadzić do eksponowania wszystkiego, co postępowe i zasadnicze dla biegu historii oraz do aprobaty nowego ustroju. Teoretycy nowej estetyki krytycznie odnosili się do literatury oderwanej od życia społecznego i politycznego, przesiąkniętej subiektywizmem, metafizyką, pesymizmem — czyli do takich prądów i tendencji literackich, jak mistycyzm, demonizm, estetyzm, psychologizm, biolo-gizm i innych elitarnych kierunków w sztuce, wyrosłych z nieufności do różnorodnych przejawów życia społecznego.

Za stanowiskiem „Kuźnicy” i bardziej tolerancyjnego i umiarkowanego w postulatach „Odrodzenia” opowiedziało się także czasopismo „Twórczość”. Nową estetykę zwalczali natomiast pisarze katoliccy skupieni wokół „Tygodnika Powszechnego” i innych pism katolickich. Przeciwnicy nowej estetyki, wyrosłej na przesłankach filozofii marksistowskiej, popierali na ogół tendencje konserwatywne w literaturze, za którymi kryła się często niechęć do nowego ustroju, reform społecznych i postępu cywilizacyjnego. Nade wszystko zaś bronili „niezmiennych, idealnych kryteriów, za których pomocą literatura buduje obraz duchowych konfliktów człowieka”.¹

Rodząca się w ogniu sporów estetycznych i ideowych polemik twórczość literacka nie miała w pierwszych latach powojennych jednolitego charakteru. W wielu utworach literackich z tego okresu nawiązywano na przykład wyraźnie do kierunków artystycznych lat międzywojennych, a nawet do tendencji formalnych wcześniejszych epok literackich, m. in. do realizmu XIX-wiecznego. Nowa natomiast estetyka torowała sobie drogę ze znacznymi oporami, mimo iż większość pisarzy opowiedziała się w zasadzie za rzeczywistością socjalistyczną. Było to uwarunkowane głównie tym, że literaturę Polski Ludowej zaczęli kształtować pisarze o rozmaitych doświadczeniach literackich, z różnych generacji pokoleniowych i trzech epok, a mianowicie: Młodej Polski (Leopold Staff, Zofia Nałkowska), dwudziestolecia międzywojennego (Jarosław Iwaszkiewicz, Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Julian Przyboś, Adam Ważyk, Konstanty Ildefons Gałczyński, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Władysław Broniewski, Maria Dąbrowska, Leon Kruczkowski, Pola Gojawiczyńska, Jerzy Szaniawski) i lat powojennych. Wtedy to zaczęli też tworzyć młodzi, których debiuty przypadły na lata okupacji i pierwsze lata Pplski Ludowej (Tadeusz Różewicz, Tadeusz Borowski, Kazimierz Brandys, Stanisław Dygat, Roman Bratny, Tadeusz Holuj). W pierwszych latach powojennych podjęto więc ambitne zadanie przeorientowania współczesnej twórczości artystycznej — zgodnie z kryteriami marksistowskiej estetyki — w kierunku ścisłego jej powiązania z ideologią i potrzebami wychowawczymi Polski Ludowej.

f Panujące w pierwszych latach powojennych tendencje ideowe i artystyczne w piśmiennictwie ogólnym wywarły istotny wpływ na literaturę dla młodego pokolenia. Nie miała ona wówczas — podobnie jak całe nasze piśmiennictwo — charakteru jednolitego. W części utworów przeznaczonych dla dzieci i młodzieży kontynuowano schematy rozpowszechnione w literaturze dawnej. Nic zresztą dziwnego, ponieważ literaturę dla dzieci i młodzieży kształtowało w zasadzie starsze pokolenie pisarzy i nieliczni debiutanci. Z tego względu w tym czasie wśród tekstów przeznaczonych dla młodych czytelników dominowały na rynku wydawniczym przede wszystkim wznowienia bądź nowe utwory doświadczonych twórców z okresu przedwojennego: Janiny Porazińskiej, Hanny Januszewskiej, Marii Kownackiej, Lucyny Krzemienieckiej, Ewy Szelburg-Zarembiny, Jana Brzechwy, Juliana Tuwima, Janiny Broniewskiej, Heleny Bobińskiej, Wandy Wasilewskiej, Kornela Makuszyńskiego, Gustawa Morcinka, Aliny i Czesława Centkiewiczów, Arkadego Fiedlera, Janusza Meissnera, Hanny Mortkowicz-Olczakowej, Aleksandra Kamińskiego. Utwory nowych twórców z kręgu pokolenia literackiego rozpoczynającego twórczość w tej gałęzi beletrystyki należały do rzadkości (m. in. Ireny Jurgielewiczowej, Hanny Ożogowskiej, Lucyny Sie-ciechowieżowej, Haliny Rudnickiej, Igora Newerlego, Karola Bunscha). Nowe indywidualności pisarskie pojawiły się dopiero w okresie późniejszym (Edmund Niziurski, Adam Bahdaj, Elżbieta Jackiewieżowa, Weronika Tropaczyńska-Ogarkowa, Jerzy Broszkiewicz, Wojciech Żukrowski, Stanisław Lem, Krystyna Salaburska, Marian Bielicki, Halina Snopkiewicz, Krystyna Siesicka i in.). j

Walka o demokratyczną kulturę i socjalistyczne ideały wychowawcze, prowadzona na łamach postępowych pism i w innych" formach (m. in. na różnych zjazdach i konferencjach), doprowadziła do zarysowania nowego modelu piśmiennictwa dla wszystkich dzieci. W nowych warunkach społecznych odbiorcę elitarnego zastąpił czytelnik masowy, którego przyzwyczajano z jednej strony, za pośrednictwem wznowień, do obcowania z postępową tradycją piśmienniczą, z drugiej zaś — do percepcji nowych zjawisk literackich.

Nie można było jednak zaspokoić wszystkich potrzeb czytelniczych młodego pokolenia. W beletrystyce „dziecięco-młodzieżowej” pierwszych lat powojennych, mimo ewidentnych osiągnięć wydawniczych, odczuwało się

2 — Literatura dla dzieci

1

W. Maciąg: Literatura Polski Ludowej 1944—1964. Warszawa 1973, s. 32.