1
0(1) 2

78 ŚWIADOMOŚĆ

jako źródło poznania samego siebie, stanowi ona niezbędne założenie możliwości autodeterminacji, podejmowania wolnych i rozumnych decyzji, poczucia winy i możliwości przebudowy moralnej itp.

Korzenie historyczne współczesnej problematyki introspekcji znajdują się w filozofii starożytnej i średniowiecznej. Na przykład Arystoteles w traktacie O duszy pisał:

Rozum jest dla siebie przedmiotem myślenia, tak jak są nimi inne jego przedmioty myślenia. W rzeczach bowiem bezmaterialnych myślący i przedmiot jego myśli są czymś jednym i tym samym. Wiedza teoretyczna bowiem jest w gruncie rzeczy

JA

identyczna z tym. co się wic .

Św. Augustyn twierdził, że duch poznaje siebie przez siebie samego, ponieważ jest niematerialny¹. Św. Tomasz z Akwinu uznawał, że dusza nie poznaje siebie samej bezpośrednio co do swej istoty (per suam essen-tiam), lecz tylko co do swego istnienia. Poznanie siebie, według Tomasza, odbywa się zawsze poprzez poznanie rzeczy zewnętrznych i przez myślenie o nich². Według Dunsa Szkota dusza poznaje siebie tylko przez swój obraz., natomiast według Ockhama - posiadamy intuicyjne poznanie naszej duszy. W literaturze współczesnej przytacza się zazwyczaj poglądy Kar-tezjusza, któiy twierdził, że podmiot w myśleniu ujmuje siebie samego jako niematerialną substancję, której istotą jest myślenie. Pogląd ten uważa się za wzorcowy dla stanowiska podkreślającego unikalność poznania intro-spekcyjnego. Już jednak we wcześniejszych stanowiskach filozofów daje się dostrzec wahanie co do tego, czy samopoznanic dostarcza wiedzy o istocie naszego umysłu, czy też raczej prezentuje tylko jego zjawisko (obraz).

Agnostyczny pogląd co do możliwości poznawczego uchwycenia przez człowieka własnej istoty metafizycznej za pomocą spostrzegania wewnętrznego (introspekcji) po raz pierwszy wyraźnie sformułował I. Kant. Według niego sfera zmysłów charakteryzuje się receptywnością, to znaczy zdolnością do nabywania przedstawień przez pobudzenie zewnętrzne. Jeśli zatem poznanie świata zewnętrznego wymaga bycia pobudzanym przez jakieś bodźce, to w wypadku samopoznania trzeba przyjąć, że oprócz zmysłu

zewnętrznego istnieje leż zmysł wewnętrzny. W akiach spostrzegania wewnętrznego umysł nasz nie wytwarza przedstawień spontanicznie (samoistnie), lecz musi sam siebie pobudzać, aby móc uzyskać poznanie siebie. Formami zmysłu zewnętrznego są, według Kanta, przestrzeń i czas. Obie te formy zmysłowości są subiektywne, to znaczy należą wyłącznie do kognitywnego uposażenia podmiotu, lecz nie stanowią własności ‘rzeczy samych w sobie’. Formą zmysłu wewnętrznego natomiast jest tylko czas, gdyż nasze stany mentalne nie mają żadnej rozciągłości przestrzennej. Ujmując siebie w subiektywnej formie czasu, w wyniku pobudzenia siebie przez siebie samego (.Selbstaffektion), umysł nie poznaje więc siebie takim, jakim jest, lecz tylko jako pewne zjawisko.

Nawet wewnętrzna i zmysłowa naoczność naszego umysłu (Gemiit), którego własności (Bestimmung) przedstawiamy sobie przez następstwo różnych stanów w czasie, nie jest właściwym Ja (Selbst), takim, jakim ono istnieje samo w sobie, czyli podmiotem transcendentalnym, lecz tylko zjawiskiem, które zostało dane zmysłowości owej nieznanej nam istoty³.    ^s

j Oficjalna doktryna głoszona przez Kanta stwierdzała, że na podstawie tegej zjawiskowego poznania siebie nie możemy uzyskać wiedzy, czy nasz umysł jest w swojej istocie - czyli jako tzw. nownen - niematerialną substancją (duszą), czy^cż raczej jego substratem jest substancja czysto fizyczna (mózg). Większość stanowisk w filozofii XX w. kontynuowała tę agnóstyczną, kantowską linię, a tym samym dystansowała się od linii kar-tezjńńskicj i od poprzedzających ją interpretacji bardziej metafizycznie Optymistycznych.

i Dzisiaj filozofowie skłaniają się raczej do tezy agnostycznci, że samo-pozijanie w formie introspekcyjncj jest bardzo ograniczone i że na jego pod-stawjie nic nie możemy wnosić o istnieniu niematerialnego podłoża stanów „ naszego umysłu. Za główny przedmiot krytyki obiera się, traktowane jako ¹ wzorcowe, poglądy Kartezjusza.

£%■

B. KRYTYKA INTROSPEKCJI

Teorii spostrzegania wewnętrznego obecnej w pismach Kartezjusza „ .'isuje się współcześnie miano tradycyjnej teorii introspekcji i uznaje się, funkcjonują w niej następujące założenia:

1

‘^,8 O duszy, 430 a 2, tłum. P. vSiwek, Warszawa: PWN 1972; por. Metafizyka, 1072 b, tłum. K. Leśniak, Warszawa: PWN 1983.

¹⁹ „Mens se ipsam novit per se ipsam, ąuoniam est incorporeal’* (De Trinitate, red. W. J. Mountain, F. Glorie, Turnhoul: Brepols 1968, XI, 3).

2

„Mens nostra non potest seipsam intelligere, ita quod seipsam immediate ap-prehendat, sed ex hoc, quod apprehcndit alia, devcnit in suam cognitioncm” (Quaestiones disputatae de veritate, X. 8, [w:] Thomas dc A q u i n o, Opera omnia, iussit Leonis XIII edita cum et studio F rat rum Praedicatorum, t. XXII, Roma 1970).

3

TC-r.

, Cl

j I. K a n t, Krytyka czystego rozumu, A 492. Por. na ten lemat A. B r o o k, Kant [and the Mind. Cambiidee: Camhridpe. TTnivp.rsitv    iooa