260 261 2

Rzęski obu wieńców uderzają w przeciwnych kierunkuch, wywołując, jak to zostało wspomniane wyżej, wrażenie obracania się trybów w odwrotnych kierunkach. U większości gatunków wieniec przedni służy jako narząd ruchu, dolny do naganiania pokarmu w kierunku otworu gębowego. Wieniec górny może być różnie zmodyfikowany. Może być rozdzielony bruzdą na dwie części (ryc. I06C), albo może składać się z wielu podjednostek osadzonych na płatowatych częściach odcinka głowowego. U wrotków o kulistym ciele (ryc. 104F), wieniec przedgębowy opasuje ciało powyżej „równika”, a zagębo-wyjest słabiej rozwinięty. Narząd wrotny niektórych gatunków jest uzbrojony oskórkowymi kolcami, tworzącymi rodzaj kosza sieciowego do łapania pokarmu. U nielicznych gatunków narząd wrotny jest różnie uwsteczniony, jego pozostałością mogą być skupienia długich rzęsek w postaci jednego lub wielu pęków. Niektóre, nieliczne gatunki pełzające, cechuje narząd wrotny wykształcony w postaci gęsto orzęsionego krążka. U samców narząd wrotny jest najczęściej słabiej wykształcony niż u samic. Część gatunków nie ma narządu wrotnego. Podobnie jak budowa, tak i lokalizacja narządu wrotnego jest różna. U najprymitywniejszych gatunków przydennych, narząd wrotny zlokalizowany jest po brzusznej stronie odcinka głowowego i służy do pełzania po dnie zbiornika wodnego. U wyżej stojących w systematyce wrotków, w związku z przejściem od pełzania do pływania, albo u osiadłych, narząd wrotny jest przesunięty na szczyt ciała.

Na odcinku głowowym, prócz narządu wrotnego, występują różnie wykształcone i różnie zlokalizowane u poszczególnych gatunków brodawki orzę-sione, będące narządami zmysłów. Wiele gatunków pływających ma wyrostek przedni, zwany także czułkiem przednim albo rostrum, różnie długi, zaopatrzony w komórki czuciowe z rzęskami w kształcie szczecinek. Prócz rostrum występują także wyrostki boczne, też o znaczeniu zmysłowym.

Odcinek tułowiowy, u większości form samotnych pływających, zaopatrzony jest w trzy wyrostki, zwane czułkami tułowiowymi, antenami lub tastrami (ryc. 10S). Dwa występują po bokach części dolnej tułowia, a trzeci (u niektórych gatunków parzysty) w przedniej części odcinka tułowiowego, po stronie grzbietowej. Tastry są różnie długie i mogą być zaopatrzone w szczecinki. Wrotki mające szczególnie długie tastry mogą przy ich pomocy skakać na spore odległości. U wrotków planktonowych występuje cyklomorfoza, tj. zmiana kształtu i długości u kolejnych generacji rozmnażających się dzieworod-nie, łącząca się z sezonowymi zmianami w gęstości wody. Tastry są krótsze u generacji występujących w wodach o większej gęstości i odwrotnie. W lecie, w związku z mniejszą gęstością wody, istnieje tendencja u pojawiających się generacji wrotków do zmniejszania powierzchni ciała, a następnie, bliżej jesieni, powrót do normalnej wielkości.

Odcinek nożny jest bardzo różnie wykształcony, zwykle jest węższy niż tułów (ryc. I04A —C) i wykazuje pierścieniowanie oskórka (pseudosegmenta-cję). Tak wykształcony odcinek nożny może być teleskopowo skracany lub wciągany do odcinka tułowiowego. Koniec tego odcinka może być zaopat-

rzony w 1 —4 wyrostków (ryc. 104A). także bardzo różnie wykształconych, na których znajdują się ujścia gruczołów, których wydzielina ułatwia przyczepianie ciała na stałe lub czasowo do podłoża. U gatunków pływających odcinek nożny funkcjonuje jako ster.

Gatunki planktonowe wykazują, prócz tastrów, różne inne przystosowania do unoszenia ciała w wodzie, takie jak: bardzo cienki oskórek. ró/nego rodzaju wyrostki oskórka, czy dużą ilość tłuszczu zmagazynowanego w ciele, zmniejszającego jego masę właściwą.

Budowa wewnętrzna

Większość wrotków cechuje eutelia, tj. stała liczba komórek budująca ciało, ustalona w okresie rozwoju zarodkowego, charakterystyczna dla danego gatunku, niewielka, najczęściej nie przekraczająca tysiąca. Na przykład u gatunku Hydatina sen la ciało składa się u każdego osobnika z 959 komórek, w tym na układ pokarmowy przypada 18, wydalniczy 14, itd. Tkanki u wrotków są przeważnie syncycjalne, liczbę komórek określa się na podstawie liczby jąder komórkowych. Ponieważ komórki budujące ciało u osobników dojrzałych nie mają zdolności do podziałów, wrotki nie mają zdolności do regeneracji.

Pokrycie ciała. Od zewnątrz ciało jest pokryte skleroproteinowym oskorkiem, wytworem syncycjalnego jednowarstwowego naskórka. Oskórek powstaje wewnątrz naskórka, a przez to określany jest jako wewnątrznaskórkowy; podobny oskórek cechuje, w obrębie wtórnojamowców pozornych, tylko kolcogłowy, u reszty typów jest wydzielany na zewnątrz naskórka (zewnątrznaskórkowy). U wrotków ma różną grubość. Może być bardzo cienki i elastyczny, może być gruby i sztywny oraz szczególnie gruby, a wtedy na wysokości odcinka tułowiowego tworzy pancerz zwany loriką. Pancerz może być jednolity, zróżnicowany w płytki bądź pierścienie, a te ostatnie mogą być powkładane teleskopowo w siebie. Prócz tego. pancerz może być na powierzchni gładki lub porzeźbiony (ryc. 104B), może mieć także szczeciniaste wyrostki, szczególnie długie u form planktonowych. U części gatunków, głównie osiadłych, oskórek pokrywa różnie gruba galaretowata otoczka, która może być inkrustowana ciałami obcymi.

Naskórek jest cienki, u postaci młodocianych jest komórkowy, a u dojrzałych syncycjalny. W naskórku występują komórki gruczołowe produkujące śluzowate lub galaretowate wydzieliny. Wśród nich wyróżniają się wielkością wspomniane już gruczoły odcinka nożnego i parzyste gruczoły tworzące narząd retrocerebralny (ryc. 105A). Narząd ten położony jest z tyłu, po stronie grzbietowej zwojów głowowych. Składa się z części gruczołowej i dwóch kanałów otwierających się na zewnątrz odcinka głowowego. Produkuje substancję śluzowatą. Ponieważ przylega do zwojów głowowych, niektórzy badacze twierdzą, że ma on. prócz produkowania śluzu, także znaczenie zmysłowe.

Pod naskórkiem występują pasma mięśni, ułożone okrężnie i podłużnie w stosunku do głównej osi ciała, nie zrośnięte z naskórkiem i nie tworzące z nim wora powłokowego. Występują także pasma mięśni przechodzących przez pseudocel, wciągających do części tułowiowej odcinki głowowy i nożny. W ich

261