26,27

wane takim działaniom są przez nie jak gdyby bez reszty określane. Napór życia społecznego i zbiorowych zwyczajów jest tu tak silny, że ogranicza wydatnie pierwiastek indywidualizmu w twórczości, narzuca jej szereg schematów i wiążących norm. Odwrotnie krańcową możliwość potwierdzają epoki programowo manifestujące niezawisłość sztuki i artysty od warunków życia, głoszące wolność twórcy od społecznych zobowiązań, np. modernizm z przełomu w. XIX i XX. Jednakże obydwie możliwości różnią się między sobą tylko co do stopnia zależności pisarza i dzieła od wpływu społeczeństwa. I w jednym, i w drugim wypadku działania twórcy są bowiem określane przez cały splot socjalnych okoliczności. Dzieło literackie, będąc wytworem jednostki, jest równocześnie zawsze w takim czy innym stopniu wytworem życia społecznego.

C. Utwór literacki jako czyn społeczny twórcy

Utwór literacki jest faktem społecznym, ponieważ oddziałuje kształ-tująco (w każdym razie zawsze jest nastawiony na takie oddziaływanie) na świadomość odbiorców, ponieważ jest czynem autora, sposobem jego społecznego działania mającego na celu wywołanie określonych reakcji czytelników, zmian w ich poglądach, odczuciach i zdolnościach do przeżyć. Jest faktem społecznym, ponieważ przenika w świadomość zbiorową i formuje ją, czasem zgodnie z zamierzeniami pisarza, czasem wbrew jego intencjom.

Mówiliśmy wyżej o wpływie życia społecznego na pisarza i na produkt jego czynności twórczych, jakim jest dzieło. Obecnie mówimy o wpływie odwrotnym: dzieła na życie społeczne. Wpływ ten może obejmować bardzo różnorodne zakresy życia społecznego.

Dzieło literackie wpływa przede wszystkim na sferę swoistych przeżyć estetycznych odbiorców. Kształtuje ono postawę czytelników wobec zjawisk sztuki literackiej, wobec artyzmu, wobec kategorii piękna, formuje ich wrażliwość estetyczną i zdolność do reagowania na wizję artystyczną, na poetycki obraz i język. Oddziaływanie to dokonuje się każdorazowo w procesie indywidualnego odbioru dzieła, a poprzez indywidualne odbiory obejmuje pewien społeczny krąg czytelników. Kształtując postawy estetyczne pojedynczych czytelników, formuje równocześnie postawę pewnej zbiorowości, jej gusty, upodobania i smak estetyczny. W ten sposób utwór przenika stopniowo do świadomości kulturalnej społeczeństwa, osadza się w niej i zostaje przez nią wchłonięty. Rozwój kulturalny zbiorowości polega na ciągłym przyswajaniu nowych osiągnięć twórczych, które wzbogacają i rozszerzają istniejący świat wartości.

Estetyczna funkcja dzieła literackiego nigdy nie występuje samodzielnie i wyłącznie; jest związana nierozdzielnie z innymi funkcjami. Nie jest solistą, lecz członkiem orkiestry. Dzieło literackie, oddziałując na wrażliwość estetyczną odbiorców, formuje jednocześnie ich postawę w szerszym zakresie: rozszerza horyzonty poznawcze, dostarcza określonej wiedzy o życiu, o zjawiskach historycznych, o psychologii, formuje światopogląd, utrwala w ich świadomości pewne wzorce moralne, sprzyja powstawaniu norm etycznych, kształtuje zapatrywania ideowe.

Na przykład Cierpienia młodego Werthera Goethego zrodziły zjawisko niezwykle ważne dla kultury uczuciowej w. XVIII i XIX, zwane wer-teryzmem, które nie tylko utrwaliło się w literaturze sentymentalnej i romantycznej, ale także przeniknęło w życie, gdzie losy bohatera powieści Goethego stały się modelem przeżyć, niejako wzorem nieszczęśliwej miłości. Dzieła literatury romantycznej były jednym z czynników wydatnie kształtujących modę, styl zachowania się (wpływ bohatera romantycznego), reakcje uczuciowe, postawę wobec życia dziewiętnastowiecznych czytelników. Utwory literackie jak gdyby narzucały „styl” określonym sytuacjom życiowym. Problematyka ideowa Mickiewiczowskiego Konrada Wallenroda ukształtowała specyficzne zjawisko psycho--socjologiczne, jakim był tzw. walenrodyzm, postawa moralna człowieka, który w słusznej walce z wrogiem ucieka się do środków w normalnych warunkach uznawanych za niegodne (np. zdrada). Postawa ta — jak wiadomo — odegrała znaczną rolę w kształtowaniu się ideologicznych uzasadnień dla strategii walki narodowowyzwoleńczej.

Oddziaływanie wzorców literackich na życie społeczne daje się obserwować w każdych warunkach. Konwencje poetyckie, skrystalizowane wzorce liryczne, style wypowiedzi literackiej panujące w danej epoce — wpływają kształtująco na obyczajowość, nie są bez znaczenia dla sfery przeżyć osobistych ludzi w owej epoce żyjących, wpływają na powstawanie określonej normy intymności (szerzej o niej w rozdziale poświęconym liryce), na charakter i „rytuał” wzruszeń erotycznych, na style epistolarne, na zwyczaje panujące w stosunkach towarzyskich, na modę i sposoby mówienia. Doniosłość tego rodzaju zjawisk docenia współczesna socjologia, badająca między innymi wpływy „wzorów osobowych”

27