420,421

stałjr się utworami o tendencji krytyczno-satyrycznej, w których element y humoru, a także typowo komediowy rozwój akcji mogły być ograniczoni' (niektóre komedie z przełomu w. XIX i XX nazywano nawet „koJ mediami smutnymi”). Zbliżały się też do takich form dramatu, jul, ukształtowana w w. XIX sztuka obyczajowo-psychologiczna; zbliżenie to widoczne jest np. w twórczości komediowej Rittnera, Perzyńskiego, Zapolskiej.

Mianem komedii określa się też niekiedy utwory teatralne o dużym natężeniu pierwiastka satyrycznego, które niemal w ogóle rezygnuj.* z klasycznych atrybutów komedii, np. z akcji składającej się z szeregu wydarzeń powiązanych przez przyczyny i skutki. Przykładem tycli tendencji są utwory Majakowskiego Łaźnia i Pluskwa.

Bliskie komedii są takie gatunki dramatyczne jak farsa, wodewil itp. (czasami traktuje się je nawet jako odmiany komedii). Farsa jest to utwór sceniczny o błahym konflikcie, spiętrzający przede wszysi kim sytuacje komiczne, które mają maksymalnie rozśmieszać widza. Jako wodewil określa się zazwyczaj współcześnie komedię muzyczna, w której obok normalnych dialogów występują fragmenty śpiewane, byłby on więc czymś pośrednim pomiędzy komedią a operetką. Farsy i wodewile w takiej postaci od w. XIX zasilają repertuar teatrów roz rywkowych (bulwarowych, ogródkowych). Pierwotnie farsa miała inną postać i należała do teatru ludowego. Wodewil nie stanowił dawniej osobnego gatunku. Wodewilami nazywano fragmenty śpiewane w licznych w w. XVIII utworach znajdujących się na pograniczu komedii i opery (jak Krakowiacy i górale Bogusławskiego).

B. Nowsze gatunki dramatyczne

Starożytność przekazała w spadku tylko dwa gatunki literatury dramatycznej: tragedię i komedię. Toteż te właśnie dwa gatunki uprawiano w tych epokach rozwoju kultury, które znajdowały się pod urokiem antyku. Nie były one jednak jedynymi znanymi w historii formami wypowiedzi artystycznej przeznaczonej dla teatru.

Osobny nurt rozwoju dramatu stanowił teatr ludowy, który miał inne formy widowiska niż oficjalne teatry dworskie, wytworzył więc również inne gatunki dramatyczne. Powstają tu farsy oraz swoiste odmiany komedii, różniące się bardzo od tych, które trafiały na sceny prowadzone przez zawodowych aktorów. Należała do nich tzw. commedia dell'arh\

Iktunck dramatyczny ukształtowany we Włoszech, w którym stała jest lynif zasadnicza treść utworu i skład występujących osób, 2mienne luinmiast dialogi. Nie były one zapisywane i tworzenie ich należało i wy stępujących w widowisku aktorów. Commcdia delFeirle obracała się I ięgu ustalonych, konwencjonalnych tematów i postaci. Przykładem piunku nie mającego nic wspólnego z komedią klasyczną były w Polsce tli l i jskic komedie rybałtowskie, których swoistością było to, il / dużym realizmem odtwarzały zdarzenia życia codziennego.

Nie tylko w orbicie teatru ludowego rodziły się gatunki dramatyczne T»\ve w stosunku do form, które w spadku zostawiła starożytność.

■ icdniowieczu kształtowały się one również w promieniu kultural-tgn oddziaływania Kościoła. Wytworzyły się tu d\ća gatunki dramatu, li m: służyły przede wszystkim wyrażaniu treści religijnych i wraz ze Jjliylkiem epoki straciły swą aktywność: misterium i moralitet.

Misterium było utworem o charakterze religijnym, tematycznie Wiązanym przede wszystkim z Nowym Testamentem. W kulturze średnio-Wcznej nie było ono traktowane jako samoistne dzieło artystyczne, b przede wszystkim jako element obrzędu. Charakterystyczna dla jmerium była obecność tzw. intermediów, czyli scen komicznych, pede wszystkim o charakterze groteskowo-satyrycznym, wplatanych roli przerywników między sceny przedstawiające zasadniczy tok «i zeń. W literaturze polskiej reprezentatywnym przykładem misterium m jjistoria o chwalebnym- zmartwychwstaniu Pańskim, napisana w w. XVI ffcez Mikołaja z Wilkowiecka.

Ze średniowiecznymi tradycjami widowisk religijnych związany jest "kże moralitet. Moralitety były utworami alegorycznymi o treści pi.ilistycznej. Zasadniczymi ich postaciami były personifikowane t|t,< ia, np. Dobro i Zło, walczące o duszę człowieka. Przykładem jnrulitetu w literaturze polskiej jest Komedia o Justynie i Konstancji¹ kreina Bielskiego. W pewnych kierunkach współczesnej dramaturgii fcicje tendencja do odrodzenia moralitetu.

Nie tylko teatr ludowy i teatr związany z Kościołem wytwarzał nowe Łrmy dramatyczne. Z biegiem czasu pod naporem zmieniających się Miu.uji społecznych dramaty wystawiane na zawodowych lub dwor-|ki< li scenach również poczęły wykraczać poza ramy ustalonych tra-■yt \ jnic gatunków. W w. XVIII w Anglii i we Francji zaczęły się kształ-

421

1

Słowo komedia nic oznacza tutaj gatunku dramatycznego.