428,429

dawniejszych form dramatu, tych przede wszystkim, których poetyckość współcześnie silnie się odczuwa (tragedia, misterium, dramat romantycz ny). Dramat poetycki obraca się zazwyczaj w sferze swobodnie traktowanych tematów historycznych (np. Escorial Ghelderode’a, Szkoda tej czarownicy na stos Fry’a), mitologicznych (niektóre sztuki Giraudoux, w Polsce — Brandstaettera), czasem stanowi na pól fantastyczną trans pozycję faktów współczesnych (np. Cocktail Party Eliota). Cechą istotną dramatu poetyckiego jest to, że usiłuje poruszać aktualną problematykę filozoficzną.

Ten sam cel stawia sobie większość utworów reprezentujących dramat groteskowy, ale realizuje go zupełnie innymi sposobami. Dramat groteskowy zajmuje się sytuacją człowieka współczesnego w świecie (por. dramaty Becketta i Różewicza), sytuacją — według jego autorów — absurdalną. Absurdalność jako element dramatu wyraża się m.in. w prowadzeniu dialogu, który pozornie nic nie znaczy, na który składają się pozornie nie uporządkowane ułamki potocznych rozmów (np. w Łysej śpiewaczce Ionesco). Nieskładność ta jest jednak zamierzonym efektem artystycznym, wynikającym z przeświadczenia, że porozumienie między ludźmi przestało być możliwe. Język traktowany jest zazwyczaj parodystycznie, zarówno potoczny, jak i literacki. W przypadku drugim łączy się to z parodiowaniem określonych typów dramatu. Tak więc np. dramaty Gombrowicza są parodiami Shakespeare’a, Zabawa Mrożka — parodią Wesela Wyspiańskiego, Nowe Wyzwolenie Witkiewicza — parodią jednocześnie Shakespeare’a i Wyspiańskiego.

Dramat groteskowy stał się najbardziej reprezentatywną formą awangardy teatralnej ostatniego dziesiątka lat, jego początki wiążą się jednak z pewnymi tendencjami w obrębie ekspresjonizmu (z nich wyrasta twórczość dramatyczna S. I. Witkiewicza) oraz — przede wszystkim — surrealizmu. Dwaj jego główni prekursorzy byli zarazem pierwszymi twórcami form, które dały początek rozwijającemu się współcześnie dramatowi groteskowemu (Ubu-Król Jarry’ego i Cycki Tejrezjasza Apollinaire’a).

DZIEDZINA LITERATURY DYDAKTYCZNEJ

1. CO TO JEST LITERATURA DYDAKTYCZNA?

U)mawialiśmy już w pierwszym rozdziale funkcję wychowawczą ■ru literackiego i sposoby jej przejawiania się w strukturze utworu, pilny, że funkcja ta towarzyszy każdej literackiej inicjatywie i chociaż mu decyduje o swoistości takiej inicjatywy, to przecież nie sposób i nic dostrzegać nawet w dziełach najbardziej — zdawałoby się — )|ęinych wychowawczo (z punktu widzenia autorskiego zamiaru). pk« ja wychowawcza jest zdolnością dzieła literackiego do wywierania pilin|.Kego wpływu na mniemania i postawy odbiorców’. Oddziały-liiu. io może polegać na stwarzaniu pewnych pozytywnych wzorów łpowania lub też sprowadzać się do negacji pewnych sposobów mpowania czy myślenia. W niektórych wypadkach obydwie te BncJe wychowawcze występują łącznie: pisarz równocześnie dąży ■ego, aby wykorzenić ze świadomości czytelników jakieś przeświad-Jriiii, które uznaje za negatywne, oraz do tego, aby w ich miejsce iWiilić inne, przez siebie aprobowane. Zatem funkcja wychowawcza ■te się trojako manifestować w dziele literackim:

«) w postaci pozytywnego wzoru, które zaprzeczenie pozostaje pili ul worem, w rzeczywistości społecznej znanej pisarzowi i jego pfrlnikom;

( w postaci bezpośredniego, uwidocznionego kontrastu między co w pojęciu pisarza pozytywne, a tym, co negatywne;

■ c) w postaci samej negacji określonych zjawisk, z powstrzymaniem A ml wprowadzenia zaprzeczającego im wzoru pozytywnego.

429