430,431

Jesteśmy w stanic rozpoznać i wyodrębnić w tradycji literackiej kl utworów, w których rola funkcji wychowawczej wydaje się znaczna-większa niż we wszystkich innych dziełach zaliczanych do literatury pięknej. Oczywiście, granice takiej klasy nic są wyraziste, gdyż dbejnuijt ona dzieła różniące się od innych nie obecnością lub brakiem jaki Ib cech, lecz stopniem wyrazistości cech właściwych każdemu bez wyjąil.u dziełu literackiemu. Mamy na myśli utwory, o których da się w spo dli uzasadniony powiedzieć, że ich właściwości specyficznie literackie, siyJ listyczne i kompozycyjne, kształtują się niejako wtórnie w stosunku.In wyraźnie sprecyzowanej — celowości wychowawczej. Utwory tal u będziemy określać mianem literatury dydaktycznej. Podejmują cne zadania przede wszystkim pozaestetyczne: światopoglądowe, moralnej obywatelskie itp., a dopiero na drugim planie — specyficznie literackie. Sposoby literackiego ukształtowania treści i organizacji wypowiedzi mogą spełniać w utworach dydaktycznych rolę wyłącznie służebną ja!.u środki zapewniające atrakcyjność czytelniczą określonym pouczeni.ml czy wskazaniom. Ze względu na stosowane sposoby formowania treści dydaktycznych utwory tego typu mogą mieścić się bądź w polu epiki, bądź dramatu, bądź liryki.

Wyodrębniając literaturę dydaktyczną spośród innych przejawowi twórczości pisarskiej, wychodzimy — rzecz jasna — od dzisiejszego rozumienia zadań sztuki literackiej, od współczesnej świadomości na temat tego, co jest „literackością”, a co jest oddalaniem się od niej.

Świadomości dawniejszych — przedromantycznych — epok historycznoliterackich obce było takie rozróżnienie, chociaż posługując się nowoczesnymi kryteriami, możemy w praktyce literackiej owych epok wyróżnić utwory (i generalnie: typy utworów) bardziej nacechowanej dydaktycznie od innych, w których funkcja wychowawcza nie odgry-1 wała dominującej roli.

Dydaktyzm może mieć charakter dwojaki. Utwory, w których za-1 warte są bezpośrednio do odbiorcy kierowane sformułowania dydak-l tyczne, nauki, upomnienia czy wskazówki postępowania •— nazywamy] utworami moralizatorskimi ( w dużym stopniu ten charakter miała] np. polska satyra w. XVIII). Natomiast utwory, w których dydaktyzm I występuje pod postacią uogólnień moralnych, mających wartość uniwer 1 salną, nie tyle praktyczną, co teoretyczną, zawierających spostrzeżenia ] i oceny na temat natury ludzkiej, pewnych typów postaw i dążeń nazywamy utworami moralistycznymi. Moralizatorstwo jest za

«i /.i| związane ściśle z jakimiś konkretnymi zjawiskami w obyczaj o-Mn i światopoglądzie określonej epoki, moralistyka zaś, wyrastając Ikrcślonych. warunków społecznych i kulturalnych, wybiega poza #K > rozumianą aktualność tez dydaktycznych, w sferę prawd ogólno-1,1 ich, formułuje sądy, oceny i stwierdzenia odnoszące się do sytuacji I, I ich powtarzalnych, niejako wciąż współczesnych. Przykładem takiej u distyki są np. Charaktery Teofrasta, Maksymy i roznaża/iia rmralrn Km-hefoucaulda czy Myśli Pascala, f I >l.i utworów moralistycznych charakterystyczne są takie formy, jak Iksy ma (inaczej sentencja albo gnoma), czyli lapidarnie sformuło-iin i myśl o tematyce moralnej, filozoficznej czy psychologicznej, jak i ii ftkter, przez który rozumieć należy krótki utwór mający niekiedy ■lać anegdoty (jak np. u Chamforta), prezentujący w zindywidualizo-pcj formie portret charakterologiczny czy też jakąś postawę typową pewnych ludzi; jak wreszcie pewne rodzaje bajki, o której jeszcze il.-iemy niżej mówić. Formy te wymieniamy tylko przykładowo, jako zrosły się niemal całkowicie z postawą moralistyczną, w zasadzie n.ik zarówno moralizatorstwa, jak i moralistyka wyrażać się mogą wszystkich rodzajach i gatunkach wypowiedzi literackiej.

I )la utworów literatury dydaktycznej znamienne jest to, że jeśli ługują się one np. środkami fabularnymi (a posługują się często), jowe środki występują wyłącznie w funkcji ilustracyjnej; fabuła nie gi ywa roli jako czynnik samodzielny, lecz jedynie jako przykład podli, tezy czy oceny. Charakterystyczna jest pod tym względem np. lypowieść (parabola), gatunek rozpowszechniony w literaturze Mniejszej, u nas w okresie staropolskim. Przypowieść zawiera nie-"iii (krotnie rozbudowaną anegdotę fabularną, jednakże ma ona znanie wyłącznie jako przykład w dowodzie dydaktycznym. Formą tą, lezącą do najbardziej uprzywilejowanych sposobów dydaktycznej Jbowicdzi literackiej, posługiwała się chętnie m.in. homiletyka (sztuka Nadania kazań).

I Wyróżniliśmy wyżej trzy możliwości realizowania funkcji wycho-Iwczej w utworach literackich; zobaczmy na typowych przykładach, ile aktualizują się one w obrębie literatury dydaktycznej.

I )la możliwości pierwszej, polegającej na tym, że utwór prezentuje Łwicn pozytywny ideał, natomiast poza utworem pozostaje rzeczy-wisiość społeczna, która jest zaprzeczeniem owego ideału — jednym K hardziej charakterystycznych przykładów może być utopia. Nazwa

I

431