446,447

uzewnętrzniły się warunki społeczno-historyczne, w których powsta wały ludowe śpiewki. W pieśniach tych skargom na ciężkie życie tow.i rzyszą akcenty buntu:

Już słoneczko zaszło za lasami w ciszy; puść noju do domu, łokonomie łysy.

Jak noju nie puścisz, to samni pódziewa, ciebzie, łysy dziadzie, do pnia przyziójżewa.

Pieśni buntu i niedoli mają charakter atnypańszczyżniany. Stanowi.i one żywiołowy wyraz protestu, skierowanego przeciw feudalnej znlc, ności chłopa od pana.

Osobną i wewnętrznie zróżnicowaną grupę tworzą pieśni związane z zawodem. Może najbardziej charakterystyczne są pieśni pasterskie. Śpiewane zazwyczaj przez samotnych pasterzy, mają-one z całej poezji ludowej najbardziej refleksyjny charakter. Bardzo urozmaicona jest te matyka pieśni żebraków: tzw. pieśni dziadowskie czerpią wątki z dziejów narodowych, z historii Kościoła, częste są w nich motywy fan tastyczne, baśniowe oraz wydarzenia z życia codziennego. Pieśni dzia dowskie zbliżają się do literatury jarmarcznej. Własne rodzaje .pieśni wytworzyli sobie również myśliwi, flisacy, górnicy i żołnierze (pieśni żołnierskie są stosunkowo mało odporne na wpływ pieśni szlacheckich oraz obcych).

Podstawę powyższego podziału pieśni ludowych stanowią dwa kryteria: kryterium okoliczności, w jakich pieśni powstały bądź jakim towarzyszą, oraz — poboczne względem pierwszego — kryterium tematu. Kryteria te pozwalają przeprowadzić linie rozgraniczające poszczególne typy pieśni ludowych według ich cech najbardziej istotnych. Wymienione dotychczas oczywiście nie wyczerpują wszystkich różnic między pieśniami ludowymi. Punktem wyjścia innego podziału może być zasięg terytorialny pieśni: stosunkowo nieliczne zyskały sobie popularność na obszarze całego kraju, każdy natomiast region ma zasób pieśni właśei wych tylko sobie. Geograficzny podział pieśni ludowych interesuje bar dziej etnografa niż badacza literatury.

Różne rodzaje pieśni, tej podstawowej gałęzi polskiej literatury lu .tnwrj, maj&tównkż wieJe cech wspólnych. Dotyczy to przede wszystkim m In i komjwz)cji. Pieśni pochodzące z różnych dzielnic kraju i należące tt|u różnych jjup mają często podobny kształt artystyczny.

I V. Styl i kompozycja pieśni ludowych

Dwa ą/aj ważniejsze czynniki wyznaczające strukturę pieśni: przeliczy wane z. ust do ust, bez zapisywania, oraz związek z muzyką. Ko-(iim /noś pamięciowego opanowania tekstu decydowała o ważności |pv lasze, t tych elementów wiersza, które ułatwiały jego zapamiętanie, c jrzode wszystkim wszelkiego rodzaju powtórzeń, paralelizmów, jfnutryznej budowy itp. Zjawiska te wcale nie mają charakteru ze-

■    nęirzjego, przeniknęły w głębsze warstwy utworów, określiły ich styl, ht ktcjrm np. powtórzenia grają szczególnie ważną rolę. Związek z melodia '/decydował o tym, że pieśni mają prawie zawsze budowę stroić/przeważają zwrotki czterowersowe.

Szumi las, szumi las,

Szumi leszczyneczka.

Nie słychać, nie widać Mego kochaneczka.

Nie słychać, nie widać,

Ale on przyjcdzic,

Smętne serce moje Pocieszone będzie.

Smętna ja, smętna ja.

Smętne serce moje,

Smętny mćij Jasieniek,

Smętniśmy oboje.

Szumi gaj, szumi gaj,

Szumi galązeczka.

Gdzie się też obraca Moja kochaneczka.

I" ■ ^w pierwszej strofie obserwujemy zjawisko charakterystyczne pieśni ludowej: składa się ona z dwu równoległych części. Dwuwers 'Wszy zawiera obraz przyrody, dwuwers następny przynosi początek

■    if/cń z uczuć miłosnych, które rozwiną się w dalszych partiach pieśni, bezpośrednie zestawienie świata przyrody i świata uczuć ludzkich ywa my paralelizmem. Pieśni ludowe nie obfitują w nowe i ory-

447